PV-systeem

<<< recenter

actueel 100-91 90-81 80-71 70-61 60-51 50-41>>> highlights

ouder >>>

---

2 november 2012 11:47 MET. Feestje bij Polder PV: eerste 11 jaar oude OK4 omvormer over de 1.000 kWh. Bericht verplaatst naar pagina 100 van deze nieuws sectie...

---

1 november 2012. Gevolgen bijbouw juli-september voor nieuwe kWh vergoedingen zonnestroom Duitsland. Als gevolg van de nieuwste (wederom verpletterende) bijbouw cijfers voor nieuwe PV-capaciteit in Duitsland, en de verplichtingen in de aangepast EEG Wetgeving (inmiddels een dik boekwerk geworden, specialisten-werk), heeft de toezichthouder Bundesnetzagentur nieuwe tarieven vastgesteld.

Deze gelden voor nieuwe PV-installaties, en worden gezien de wijzigingen in de EEG Wetgeving per 1 november per kwartaal vastgesteld voor elke individuele maand in dat kwartaal waarin nieuwe installaties zullen worden opgeleverd en aangemeld bij Bundesnetzagentur. Die melding is sowieso verplicht daar omdat anders het recht op vergoeding onder EEG condities komt te vervallen. Er staat dus een beloning tegenover melding: twintig jaar lang investeringszekerheid... (een complete illusie in Nederland).

Het wordt dus duivels lastig om in combinatie met geplande installaties (zeker grotere/complexere) en de vanaf de "opleverings-maand" geldige vergoeding (voor 20 jaar lang) een strak schema in elkaar te zetten om de economische rentabiliteit van de installatie niet in gevaar te brengen. Er zal op het scherpst van de snede met de juiste parameters gerekend moeten worden, om financiële ongelukken te voorkomen. Ook zal het me niet verbazen dat er in koopcontracten clausules opgenomen gaan worden die de installateur zal gaan vrijwaren van financiële gevolgen, mocht om wat voor reden dan ook de installatie niet binnen de geplande maand afgerond kunnen gaan worden...

Besluiten
Bundesnetzagentur heeft op basis van het persbericht van 31 oktober 2012 het volgende besloten:

Er is vastgesteld een bij hen (deels licht gewijzigde) gemelde marktgroei van:

---

1 november 2012 @01h26. BREAKING!!! Duitsland plaatste er in september ... 981 MWp PV-capaciteit bij. Volgens het Bundesnetzagentur. En gaat daarmee hoogstwaarschijnlijk naar de hoogste alarmfase in de verbale oorlog tussen zonnestroom aanbidders en Erneuerbaren haters bij de oosterburen.

© Bundesnetzagentur

Een vlugge glimp - op de voorlopige data van Bundesnetzagentur:

29 oktober 2012. Polderen met gemaltraiteerde kropjes sla: nieuw regeerakkoord VVD/PvdA. Het "polderen" is weer helemaal terug, zo horen we steeds vaker. Het zal u dan ook niet verbazen dat het nieuwste regeerakkoord van Rutte en Samsom bomvol "compromissen" zit. En het dan ook inderdaad nog steeds geen aparte energieminister of, veel belangrijker, een "Ministerie voor Duurzame Ontwikkeling" heeft opgeleverd, zoals ik begin 2005 al wenste. Maar dat was, gezien de recente verkiezingen en, vooral, de uitkomst daarvan, ook absoluut niet te voorzien, dat daar invulling aan gegeven zou gaan worden. Want bij de laatste verkiezingen speelde energie vrijwel geen rol. En duurzame energie kwam nauwelijks ter sprake. Althans, er werd wel door de belanghebbende organisaties breed over geouwehoerd en gespindoctord. Maar het stemresultaat gaf geen enkele indicatie dat het bij de meeste kiezers ook maar een seconde een belangrijk thema is geweest.

Natuurlijk zijn er wel "maatschappelijke trends", en een van die "trends" is een stevige wens van duurzame energie organisaties als ODE, Windvogel, en e-Decentraal om "kropje sla" te mogen salderen met hernieuwbare stroom. Het beroemde "zelflevering model" waar vooral Dick van Elk al tig jaar mee loopt te leuren.

Dick heeft blijkbaar een streepje voor, want "de zelflevering" lijkt er nu echt aan te gaan komen. Al lijkt het nu juist niet op het gebied van "windstroom" te worden toegestaan (het staat er niet). Maar voor die zwaar populaire zonnepaneeltjes.

In het akkoord staat het er zo genoteerd, naast enkele andere "energie gerelateerde zaken":

"Het kleinschalig, duurzaam opwekken van (zonne-)energie waarvoor geen rijkssubsidie wordt ontvangen, wordt fiscaal gestimuleerd door invoering van een verlaagd tarief in de eerste schijf van de energiebelasting op elektriciteit die afkomstig is van coöperaties van particuliere kleinverbruikers, aan deze verbruikers geleverd wordt en in hun nabijheid is opgewekt."

Ook zeer relevant is de toevoeging die in een adem wordt genoemd:

"Deze wordt lastenneutraal gefinancierd door een generieke verhoging van het reguliere tarief in de eerste schijf van de energiebelasting."

Hier kunnen we nog veel kanten mee op, maar het lijkt er op dat binnen het liberaal-socialistische overleg anno crisisjaar 2012 weer een ouderwets poldercompromis is gesloten "onder druk van de samenleving die vet van bil wil gaan met het zelflevering model":

Regeerakkoord Rutte/Samsom 29 oktober 2012
Analyse door Paulus Jansen (SP, oppositie, 29 oktober 2012)

Ouderwets vlammende analyse van Jurgen Sweegers (Energieenwater.net, 30 oktober 2012)

---

25 oktober 2012. SMA vreest sterke omzetverlaging in 2013. De grootste omvormer fabrikant ter wereld (by far), met 5.500 werknemers wereldwijd en beurs genoteerd, gaf in een ad hoc melding op 18 oktober jl. hun perspectief op de komende tijd. Dat is niet best, de omzet zal volgens het bedrijf sterk gaan teruglopen, wat de schuld zou zijn van - met name - aanzienlijke kortingen op financiële incentives voor de implementatie dan wel de exploitatie van PV-installaties in de jarenlange (ook SMA's) grootste markt, Europa.

SMA spreekt zelfs dramatisch van een "Markteinbruch", een "instorting van de markt". Een ontwikkeling waar het concern zich niet afzijdig van kan houden, en wat daar dus op zal moeten anticiperen.

De bedrijfsleiding rekent met een omzet tussen de 0,9 en 1,3 miljard Euro in 2013, waarbij in het huidige jaar voorzien wordt dat deze 1,3 tot 1,5 miljard Euro zou kunnen bedragen. Dat zou dus een teruggang kunnen betekenen van zo'n 13 tot zelfs 46% (ergste scenario). Gerekend wordt op een stabiel eindresultaat voor de onderneming, maar een verlies sluiten ze niet uit.

Om de verwachte zware periode te anticiperen zullen er stapsgewijs 450 vaste en 600 tijdelijke medewerkers ontslagen gaan worden. SMA heeft altijd veel tijdelijke krachten in dienst gehad, om de gigantische dynamiek in de grote deelmarkten zo goed mogelijk proberen af te vangen, en bij zeer sterke vraag (bijvoorbeeld, vlak voor de overgang van een hoog naar een lager feed-in tarief) toch snel een grote hoeveelheid omvormers te kunnen leveren.

^^^
SMA: wo geh'st du hin?

Foto genomen in Kassel tijdens fietstocht München - Roermond, 2011 (fotoreportage)

Dit zal gepaard moeten gaan met een hernieuwde focus op ontwikkeling van nieuwe en betere technologie, en op voortgaande kosten reductie. Dat is hard nodig, want de Chinezen en Taiwanezen beginnen steeds betere en goedkope omvormers te produceren. Die in testen in het vakblad Photon steeds hogere kwaliteits-ratings krijgen, en af en toe zelfs het predikaat "sehr gut". Dat zal vast de nodige grijze haren bezorgen in de burelen van het jarenlang dominante SMA concern. Bij het technologische ontwikkelings-werk worden dan ook geen dramatische wijzigingen in het personeelsbestand voorzien, daar zal vooral de kracht van de onderneming maximaal moeten worden uitgebaat.

SMA zal, indien ze er in slaagt om de productiekosten verder omlaag te brengen, en succes te boeken op deelmarkten op het gebied van energie management systemen, en bij de ontwikkeling van hybride systemen die gebruik maken van zowel zonne-energie, als van diesel, mogelijk weer een profijtelijke richting in kunnen slaan, zo is de verwachting. Uiteraard zal het karakter van de voorheen pure omvormer fabrikant dan beslist gaan veranderen.

Dit zijn natuurlijk allemaal "verwachtingen", die niet werkelijkheid hoeven te worden. Onder het "ad-hoc bericht" staat dan ook de gebruikelijke disclaimer die zo typisch is voor grote, beursgenoteerde ondernemingen. Want bij aandeelhouders lopen een hoop juristen rond die elke "foute" verwachting of gepercipieerde "management blunder" zullen afstraffen als ze daar de kans voor krijgen.

IMS: ook omvormer fabrikanten moeten vlees snijden
Dat alles laat onverlet dat de verwachtingen voor de omvormer fabrikanten sec sowieso somber zijn, zoals een recent onderzoek van IMS Research laat zien. Ondanks een voorspelling van een afzet van maar liefst 35 GW aan PV-capaciteitsgroei in 2013 (wederom een nieuw record, als dat uit zou komen, 2011 liet bijna 28 GW zien), voorspellen de marktanalisten van IMS dat door hevige competitie, fragmentering van de wereldmarkt (veel landen die grotere volumes zullen gaan realiseren, elk weer met hun eigenaardigheden en specifieke technische voorwaarden), en moeilijke toegankelijkheid van markten als Japan, India, China, en U.S.A., de omvormer fabrikanten geen grote marges kunnen gaan maken. En dus op het scherpst van de snede zullen moeten gaan opereren om een acceptabel bedrijfsresultaat te gaan halen. En: om te overleven.

Nederland speelt daarin nauwelijks een rol
Een te verwachten verdere "stormachtige groei" van de Nederlandse markt, de komende tijd, zal verder niets tot zeer weinig aan dat beeld gaan veranderen. Onze afzetmarkt blijft immers uitzonderlijk klein in vergelijking met de PV-reuzen om ons heen. Zelfs als er zoals ik heb voorspeld dit jaar iets van 175 MWp zou kunnen bij gaan komen. Het is zelfs niet onvoorstelbaar dat Nederland Vlaanderen wat jaarafzet betreft voor de eerste keer in lange tijd kan gaan inhalen, gezien het stilvallen van de markt daar. Maar dat zal aan de totale omzet van het Duitse SMA en diverse andere grote inverter producenten (Kaco New Energy, Diehl AKO, Aurora, Schneider Electric, etc.) nauwelijks zichtbaar zijn. Bij SMA gaat het om Gigawatten. Niet om enkele tientallen of een paar honderd Megawatten.

^^^ Zal de SMA 240 micro-inverter een van de geheime wapens van het bedrijf worden om profitabel te blijven? Dat is de grote vraag, want nog steeds is het systeem niet verkrijgbaar, ondanks meerdere suggesties dat 'ie binnenkort zou gaan komen. Volgens de laatste berichten zou pas begin 2013 de proeftuin U.S.A. worden betreden (daar zijn micro-inverters mateloos populair). Pas een half jaar later zou Europa aan de beurt gaan komen (pers. comm. met SMA manager op Energiebeurs in Den Bosch) ... Foto genomen tijdens Intersolution, 13 januari 2012 (Gent, België).

Bovendien steunt de Nederlandse afzetmarkt voor een groot deel op particuliere systemen (vaak niet veel groter dan zo'n 2 kWp), die vaak slechts kleine omvormers behoeven. Juist in dat markt"segment" zijn de grotere Duitse omvormer fabrikanten slecht tot matig vertegenwoordigd. En de SMA micro-omvormer is nog steeds niet op de mark. En zal, gezien SMA's "reputatie", mogelijk voor veel particulieren "te" duur kunnen gaan uitpakken, al is er over prijzen niets bekend.

Ad-hoc mededeling SMA met prognose voor 2013 (18 oktober 2012)
IMS Research over verwachtingen omvormer markt in 2013 (23 oktober 2012)

---

25 oktober 2012. Voorbeeld voor het bedrijfsleven: IKEA gaat verder diep duurzaam met (o.a.) solar (+ toevoegingen Nederland).

Van IKEA is bekend dat ze een eigenwijs bedrijf zijn, wat altijd haar eigen weg blijft gaan. Blijkbaar gaat het ze goed af, het concern floreert en opent de ene vestiging na de andere. Inmiddels heeft het concern 131.000 medewerkers in 41 landen en een omzet van bijna 25 miljard Euro...

IKEA heeft recent een ambitieus en progressief "verduurzamings-programma" gepubliceerd wat er niet om liegt. Duurzaamheid is al langer een leidraad bij het bedrijf. De inspanningen worden, gezien het recent uitgebrachte rapport, verhevigd, wat de rest van de wereld daar ook van zal denken. Mijns inziens een lichtende leidraad waar menig "Green Speak" bedrijvende, zichzelf vooral met gebakken lucht op de borst kloppende onderneming een voorbeeld aan mag nemen.

^^^ Windturbines bij logistiek IKEA centrum op het "Weststad" industrie terrein zuidelijk van de A59 bij Oosterhout (NB). 2 turbines van elk 2,5 MW zijn door Evelop begin 2009 op het grondgebied van IKEA geplaatst. In totaal telt dit kleine park 6 turbines (bericht).

Slechts enkele issues die passeren in de IKEA duurzaamheids- rapportage en plannen:

People & Planet Positive (Engelstalig rapport duurzaamheids-strategie IKEA tot en met 2020, pdf, 19 pagina's)
Duitstalige samenvatting van IKEA's duurzaamheidsoffensief (23 oktober 2012)
Mens en Milieu bij IKEA (NL-talige pagina)

http://www.ikea.com/nl/nl/about_ikea/newsitem/zonnepanelen_china (13 juni 2012)

Energieenwater.net over plannen zonnepanelen op franchise IKEA vestiging Delft (25 september 2012)
Energeia over plannen zonnepanelen op nieuwe IKEA vestiging Zwolle (24 juli 2012)
Gemeente Zwolle over komst vestiging IKEA met zonnepanelen (18 juli 2012)
Proefproject Helianthos amorf Si folie van Icopal op IKEA lokatie Duiven (16 september 2010, zie ook innovatie subsidie document op site Agentschap NL)
De Gelderlander over het HELICO proefproject op de lokatie in Duiven (10 augustus 2010)

---

24 oktober 2012. Na België verder grazen in Frankrijk: Eneco neemt Franse PV-projecten over. Eneco wil haar duurzame productie portfolio al jaren graag uitbreiden, maar in het eigen polderlandje stuiten ze zoals "gebruikelijk" op de nodige onwillige ambtenaren, oneindige hoeveelheden knellende regeltjes, azijn rondstrooiende zeurpieten en nitwittende kletsmajoors, stroom zuipende "windturbines-zijn-horizonvervuilers-types", tenenkrullend lakse of zelfs slecht geïnformeerde, ondeskundige overheden, en noem ze allemaal maar op.

Bovendien stikt het in Nederland al van de particuliere initiatieven op het gebied van zonnestroom (alleen al 88 concrete inkoop acties waaronder ook Eneco met hun - dure - "Zon&Zeker®" aanbieding). Burgers die helemaal leip worden van die paneeltjes, en het ene na het andere dak [laten] vol leggen. Is de "aanbieders markt" bovendien een grote chaos met - momenteel - in mijn lijst 364 leveranciers van zonnepanelen en/of systemen. Staat de elektriciteitsprijs zwaar onder druk door een absurd fossiel aanbod wat nog veel groter gaat worden, en heeft zelfs Eneco op hun website al aangekondigd dat de stroom tarieven bij hen per 1 januari waarschijnlijk stabiliseren (bij concurrent Vattenfall gaan ze omlaag). Blijkbaar is Nederland toch weer niet zo'n bijster interessant landje om hier dan maar flink uit het dak te gaan met zonnestroom. Althans, voor een "utility" als Eneco. Een groot verschil met de positie en uitgangspunten van een simpel burgermans, natuurlijk...

Het buitenland lonkt
OK, dan gaan we gewoon in het buitenland zoeken, denken ze bij Eneco blijkbaar. Nederland is veel te klein voor grootdenkers. Geef ze eens ongelijk. Aangezien in de ons omringende landen en daarbuiten de zongebakken pepernoten zo'n beetje overal in het landschap liggen verspreid, of nog rondgestrooid zullen gaan worden, is het erg lucratief om een paar van die nootjes tot je te nemen. Zeker als er zeer interessante vaste invoedings-vergoedingen voor een periode van zo'n twintig jaar aan het moois vast zitten (bijvoorbeeld nog vele jaren lang geldende contracten met alleen al 45 Eurocent/kWh aan groencertificaten waarde voor heel veel Vlaamse projecten). En dat is wat Eneco dan ook al een tijdje deed in het schone Vlaamse land. Daar hebben ze volgens de laatste lijst bij VREG ruim 6,2 MWac capaciteit (10 project lokaties, soms meerdere delen per lokatie) waar hun naam bij staat, mogelijk iets van 6,9 MWp aan PV-centrales vertegenwoordigend. Waarvan het Balta complex in Tielt mogelijk wel het bekendste is (bijna 3 MWac capaciteit op de platte daken daar). Daar werd de naam "Eneco" bij gezet in de 1 december 2011 rapportage van VREG, die ik analyseerde.

En na de smaakmakers in België, wellicht getriggerd door dramatische, politiek gemotiveerde ingrepen in de incentives voor zonnestroom in de voormalige "succesmarkt" Vlaanderen, gaan de "kaaskoppen" van Eneco nog wat bourgondischer te werk. Ze zoeken in het zonnige Frankrijk naar nog meer gepeperde zonnestroom nootjes, des noisettes solaires poivré. En dat doen ze in samenwerking met de Franse projectontwikkelaar Fonroche Énergie SAS, die gespecialiseerd is het ontwerpen, financieren, bouwen, en onderhouden van (grote) PV-, geothermische, en biogas projecten. Dat in 2008 van start gegane bedrijf had in 2011 een omzet van een kwart miljard Euro, en is in het buitenland dochters aan het opzetten om vergelijkbare "gewilde" activiteiten op te starten. Naast Frankrijk zijn ze inmiddels actief in India, Puerto Rico, Benin (W. Afrika), en in de Verenigde Staten.

Fonroche kreeg in augustus 2012 de goedkeuring van de Franse autoriteiten voor de realisatie van een respectabele portfolio van 62,5 MWp aan PV-projecten, deels voor "serres photovoltaïques" (PV-daken), het grootste deel voor zonnestroom parken "in het vrije veld" met trackers (zonvolgende installaties). Uiteraard zijn dat allen projecten waarvoor in het zonnige Frankrijk interessante feed-in tarieven klaar staan, verstrekt van staatswege in de grootste exploitant van kerncentrales ter wereld.

Het samenwerkingsverband tussen Eneco en Fonroche is niet uit de lucht komen vallen, want al op 18 september dit jaar kondigde Eneco aan dat ze samen met het Zwitserse SUSI Partners AG (Zurich) actief zouden gaan zoeken naar projecten en -partners in Frankrijk en België om zonnestroom moois te gaan "verwerven".

Zonnige Franse pepernoten voor Eneco
De "duurzame tak van Eneco", Eneco Solar, Bio & Hydro B.V. (ESBH), heeft zelfs in een keer maar liefst 35 zonnestroomparken in Zuid Frankrijk, met een totaal opgesteld nominaal vermogen van 5,6 MWp (gemiddelde slechts 160 kWp per "park", zeg maar een veld met grofweg 640 modules van 250 Wp per stuk) van Fonroche overgenomen. Details worden niet gegeven over de projecten. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat ze bijvoorbeeld een prestige project van 1,2 MWp op terminal 2 van de internationale luchthaven Nice Côte d'Azur hebben kunnen verwerven. Tegelijkertijd met de overname van genoemde 5,6 MWp aan kleinere projecten is met Fonroche een partnerschap aangegaan om het tempo voor nieuwe acquisities te gaan "versnellen", en om een samenwerking te starten op het gebied van genoemde specialiteiten van Fonroche.

Eneco, waarvan managing director van ESBH, Frans van de Noort beweert dat het "amongst the cleanest energy companies in Europe" zou zijn, wil nog steeds in België uitbreiden (projecten genoeg die interessant zijn om te kopen), maar Frankrijk is de nieuwe focus voor het bedrijf, waar ze met genoemde 35 installaties een "stevige basis" hebben neergezet. De Noort suggereert dat ze hun PV-portfolio "boldly" zouden willen gaan uitbreiden. Ze kunnen heel wat aan cherry-picking gaan doen, genoeg te grazen, zoals bijna overal in Europa. Frankrijk had volgens het laatste rapport van het Ministerie voor Ecologie, Duurzame Ontwikkeling en Energie (geen equivalent hebbend in Nederland) eind juni dit jaar al 3,63 GWp aan PV-capaciteit staan (eind 2011: 2,92 GWp), en zou volgens voorlopige cijfers dit jaar dus al 709 MWp aan nieuwe installaties hebben gerealiseerd...

^^^ "Typisch" BIPV project van Fonroche, bij Renault in Libourne (oostelijk van Bordeaux). Een 827 kWp grote PV-overkapping voor een parkeerplaats. Het is niet bekend of deze installatie een van de "gelukkige" projecten is in de door Eneco van Fonroche verworven PV-portfolio. Foto © Fonroche Énergie (this webpage)

Huidige portfolio Eneco
Volgens Eneco zouden ze momenteel zelf eigenaar zijn van 20 MWp aan zonnestroom capaciteit in de Benelux regio, wat ongeveer het drievoudige is van wat er momenteel (onder hun naam) bij VREG in Benelux koploper Vlaanderen bekend is. Daar horen dan in Nederland natuurlijk delen van het al eind van de vorige eeuw gebouwde 1,3 MWp project in Nieuwland - Amersfoort bij (momenteel laatste afronding van grootschalige renovatie, zie hier en hier). Verder het Ecopark Waalwijk (674 kWp), en nog een keur aan kleinere projecten, zoals een jaar geleden een ongeveer 60 kWp grote installatie bij de Stichting Landbouwkundig Onderzoek van Wageningen Universiteit in Lelystad. Ook het eigen nieuwe hoofdkantoor aan de Marten Meesweg (Rotterdam Oost) is helemaal "vol" gegooid, met diverse typen installaties met een totale project grootte van zo'n 193 kWp. Bij DSM werd begin deze maand aan de rand van de Chemelot campus in Geleen een installatie van 365 zonnepanelen met door de chemie gigant ontwikkelde KhepriCoat® coating geplaatst (projectgrootte niet genoemd, waarschijnlijk iets minder dan 90 kWp). In Amsterdam Noord zou er met woningbouw verenigingen Ymere en Eigen Haard in een groot project zo'n 225 kWp aan PV (en verder warmtepompen en thermische zonne-energie systemen) worden aangelegd, waarvan de oplevering voor 2013 staat ingepland.

NB: Het 518 kWp grote Oceanium BIPV-dak, waarin Eneco ook heeft geparticipeerd, is eigendom van Stichting Diergaarde Blijdorp (zie project document van ontwikkelaar Siemens), en zit dus waarschijnlijk niet in genoemde project portfolio van Eneco.

Gezien de aard van de vaak al wat oudere Nederlandse PV-installaties zal het zwaartepunt van het totale vermogen van het Rotterdamse energiebedrijf Eneco, bij een voortvarende "acquisitie" van reeds gerealiseerde PV-projecten in Frankrijk straks waarschijnlijk vooral in het buitenland komen te liggen, en mogelijk zelfs buiten de Benelux. Tenzij het bedrijf alle remmen los gaat gooien in eigen land. Maar dan moet daar natuurlijk wat de "vergoedingen" voor de groene kilowatturen betreft wel wat tegenover komen te staan. Het antwoord op die vraag ligt, zoals u heel goed weet, voor de zoveelste maal in de Residentie genaamd Den Haag...

Persbericht Fonroche (15 oktober 2012)
Persbericht Eneco over samenwerking met SUSI Partners AG (18 september 2012)

Projecten pagina van Eneco (klein deel PV projecten)

---

NAAR INDEX PAGINA

^ TOP

---

23 oktober 2012. Voormalig grootste zonnecellen fabrikant Q-Cells officieel in Koreaanse handen. Na een van de voor Solar Weltmeister uitzonderlijk pijnlijk verlopen insolventie procedure na een record negatief bedrijfsresultaat voor 2011 (minus 846 miljoen Euro...) is de laatste punt op de i gezet, en zijn de handtekeningen uit de pennen gevloeid. Q-Cells, de trots van de Duitse machinebouwers in zaken "zonnestroom", in 2007 even (nipt) 's werelds grootste zonnecellen fabrikant, is volledig in handen van het Zuid-Koreaanse conglomeraat Hanwha gekomen (wat eerder al de Chinese module fabrikant Solarfun had opgeslokt). De handtekeningen zijn 19 oktober 2012 geplaatst, waarmee een ronduit opmerkelijk stukje Duitse zonne-geschiedenis werd afgerond.

^^^ Toen alles nog koek en ei leek, tijdens Intersolar 2010 in München. Vanaf 2012 zal er mogelijk ergens een verwijzing naar de nieuwe eigenaar Hanwha uit Zuid Korea kunnen komen op de uithangborden voor deze grote cellen-producent. Tenzij dat te pijnlijk is voor de vele Duitse gasten van de altijd druk bezochte booth van het voormalige Duitse Q-Cells...

Natuurlijk zullen de (meeste) activiteiten worden gecontinueerd, weliswaar met meer dan 80 procent (1.300) van de in totaal 1.500 medewerkers werkzaam bij het ooit trotse Q-Cells. De feitelijke nieuwe eigenaar is echter een "indirecte dochter van Hanwha Chemical Corporation", wat weer onderdeel is van een van de grootste Koreaanse concerns met een jaaromzet van 31,6 miljard (US) dollar in 2011. En je weet maar nooit wat voor bedrijfs-strategische overwegingen er bij zo'n Aziatisch conglomeraat op tafel zullen gaan komen, de komende jaren. Het persbericht rept weliswaar van een "op de lange termijn gefocuste partner", die "Duitsland als langjarige Solar-Standort op het netvlies heeft", en "toegang tot nieuwe technologieën en nieuwe markten mogelijk maakt". Maar daarvan moet nog blijken hoe stevig die lonkende perspectieven zullen zijn.

Q-Cells heeft op 3 april 2012 de insolventie status aangevraagd, op 26 augustus werd reeds een koopovereenkomst ondertekend, drie dagen later hebben de aandeelhouders, ondanks een verrassend - doch tevergeefs - tweede bod van Spaanse PV-producent Isofotón, toegestemd op deze opmerkelijk snel door curator Henning Schorisch tot stand gebrachte "deal". Vervolgens moesten de nodige bedrijfsprocessen worden aangepast en de overeengekomen wijzigingen in de bedrijfs-structuur en organisatie worden toegepast. Inmiddels werd ook de toestemming van de kartel autoriteiten verkregen. Op 19 oktober 2012 is het hele proces afgerond: Q-Cells hoort vanaf die dag voor de volle honderd procent tot Hanwha.

Hanwha neemt het grootste deel van de Q.CELLS groep over. Onder anderen in Bitterfeld-Wolfen (Sachsen-Anhalt) en Berlijn waar onderzoek, ontwikkeling en productie van zonnecellen en modules wordt aangehouden. Cellen- en module productie in de nieuwe productie lokatie in Maleisië (500 werknemers, geen ontslagen). En verkoop afdelingen in U.S.A., Japan, en Australië. Afgebouwd werd er in de bedrijfsleiding en organisatie van Q-Cells. De modernisering van de productielokatie Thalheim was al gestart.

Het zal voor veel Duitsers wel heftig slikken worden dat "hun Q-Cells" nu onderdeel is van een reusachtige onderneming in het verre Korea.

Tijdens de laatste Intersolar in Freiburg (2007) was, door de hoge silicium prijzen, de opkomst van de dunnelaag technologieën een potentieel angstbeeld voor zwaar op kristallijne celtechnologie gefocuste bedrijven als het toen nog geheel Duitse Q-Cells. Later zou blijken dat dat "angstbeeld", hier gesymboliseerd door de reflectie van een beurs-draagtas met de onvermijdelijke "Q" van Q-Cells in een dunnelaag module, ongegrond was. Dunnelaag technologie had in 2011 volgens Photon nog slechts een mondiaal marktaandeel van nog geen 11 en een half procent, waarmee een terugval naar het niveau onder dat van 2007 was gerealiseerd. De echte "doodsteek" voor Q-Cells bleek de waanzinnig hard gegroeide productie capaciteit van "gewone" kristallijne cellen en modules in China te worden. Wat haar beslag kreeg in een reusachtige schuld bij de Duitse cellen-fabrikant in 2012. En de onvermijdelijke verkoop aan een Zuid-Koreaans chemie conglomeraat... >>>

Het curatoren bureau hww wienberg wilhelm (tja, zo moet je dat blijkbaar schrijven, met kleine letters) klopt zich verder in het persbericht op de borst dat ze, naast Q-Cells, ook drie andere grote Duitse PV-bedrijven van de ondergang hebben gered: Solon is verkocht aan Microsol (Verenigde Arabische Emiraten) en gaat verder door het leven als SOLON Energy GmbH, het van Q-Cells afgesplitste Solibro (CIGS dunnelaag modules) is aan de in Beijing zetelende Hanergy Holding Group Limited overgedaan. En - volgens het bedrijf - heeft blijkbaar ook SunStrom (een bedrijf waarover ik op de website geen gegevens vind over mogelijk recente financiële troubles) een nieuwe eigenaar gevonden.

Persbericht Q-Cells over definitieve afronding overname (19 oktober 2012)

---

23 oktober 2012. Shockwaves ripple through the solar world: Siemens stapt uit solar... Het aantal "dramatische" berichten in de zonne-energie sector (bovenal: PV) blijft maar binnenkomen bij Polder PV. Het technologie conglomeraat Siemens, met nog steeds enkele Nederlandse kantoren (o.a. in Den Haag), ooit groot geworden in zonne-energie, met o.a. een eigen zonnecellen- en zelfs module productie, gaat afscheid nemen van haar solar baby. Nu was dat al in verregaande staat van ontbinding. Want de cellen-productie en de aanpalende module business was in 2002 al verkocht aan Shell Solar (die niet veel later de hele kristallijne divisie begin 2006 weer over deed aan het Duitse SolarWorld).

In 2011 werd zelfs nog speciaal een divisie Solar & Hydro opgericht die wereldwijd 800 mensen aan werk hielp, een kwart daarvan in duurzame energie kampioen Duitsland. Siemens staat onder anderen bekend om haar "Siemens reactoren" waarmee zo'n beetje overal op de aardkloot de primaire grondstof voor solar-grade silicium wordt gebakken bij elkaar steeds feller beconcurrerende bedrijven. Vele tienduizenden tonnen per jaar, bij een proces temperatuur van meer dan 1.000 graden Celsius.

Omvormers van klein naar heel groot
Ook was Siemens er al vroeg bij in de omvormer tak van sport, met hun Sitop inverters. Die onder anderen zijn ingezet op het Provinciehuis van Zuid Holland in Den Haag, voor de 75 kWp grote PV-generator (project details op Polder PV).

Siemens Sinvert PVM (inverter "familie"
10 - 12,4 - 16,5 - 19,2 kW)

(foto © Siemens)

Omdat ze de ontwikkelingen blijkbaar niet goed konden bijhouden op dit belangrijke deelgebied, werd enkele jaren geleden de technologie van de briljante Duitse omvormer specialist Refusol in licentie genomen en produceerde de Siemens holding, volgens de strenge testen van de Photon Lab. tovenaars samen met de apparaten van Refusol zelf de best presterende, meest efficiënte trafoloze string-omvormers ter wereld (Sinvert PVM 10-13-17-20 serie). Zie mijn artikel van 9 maart 2011.

Daarnaast was het bedrijf natuurlijk, mede gezien hun reputatie met hoog-vermogen elektronica in talloze gigantische energie projecten overal ter wereld, een van de weinige aanbieders van zeer grote omvormer stations voor solar power plants, in vermogen reikend van 500 tot zelfs 2.520 kilowatt... Een zo'n bakbeest werd in een zeecontainer geplaatst bij het 1,8 MWp zonnestroompark op de oude vuilnisbelt aan de Reefweg bij Azewijn (Gelderland). Zie ook de shots vanaf 6:29 op de achtste video van de Pfixx Solar reeks.

^^^
Het in een zeecontainer verstopte omvormer station van Siemens voor
het 1,8 MWp amorf Si Azewijn zonnestroom park aan de Reefweg (Pfixx Solar,
Gelderland). Toen al "schaduwen" over de PV-business voor het conglomeraat?

Volgens Photon (januari 2012) was de fysieke productie van Siemens AG in 2011 1,1 GW aan omvormers (lokatie: Fürth), waarbij voor 2012 een zeer geringe verhoging tot 1,2 GW was voorzien. Wellicht viel de business toen al tegen en zag Siemens te weinig perspectief voor een forse expansie van de productie.

Andere solar activiteiten
Siemens is ook redelijk actief geweest in de project ontwikkeling, zoals de realisatie van mooie installaties in Nederland en daarbuiten. Het elektrische ontwerp en systeem design voor het 2,3 MWp Floriade dak in Vijfhuizen/Hoofddorp en het fraaie 518 kWp grote golvende BIPV dak op het Oceanium van Blijdorp (Rotterdam) zijn van hun hand.

^^^
518,4 kWp BIPV project van Siemens, Oskomera Solar Power Solutions
en Eneco op Oceanium Blijdorp. Met Shell Solar modules.

Foto © Oskomera Solar Power Solutions (zie ook deze pagina op PPV).

CSP
In 2009 heeft Siemens weer een hele andere stap in de zonne-energie sector genomen, namelijk op het gebied van concentrating solar power projecten in woestijngebieden. In oktober van dat jaar kocht de energie reus het Israëlische bedrijf Solel Solar Systems (producent van vier meter lange vacuümbuizen voor CSP centrales, concurrent van Schott Solar) voor een lieve som van 284 miljoen Euro in zijn geheel op, de grootste investering in zonne-energie ooit voor het bedrijf*. Siemens werd tevens in 2009 lid van de met veel media bombarie omgeven Desertec Foundation, met andere grootmachten als Abengoa Solar, RWE, E.ON, Munich Re, M&W Group, Schott Solar, ABB (later ook: Flagsol, Flabeg, HSH Nordbank), etc. Dat initiatief was opgericht om uiteindelijk voor miljarden Euro's aan gigantische CSP projecten op het Afrikaanse continent en de zonnige omgeving daarvan te gaan bouwen (MENA landen, Marokko als eerste lokatie). Tijdens een telefonische persconferentie na de overname van Solel liet Siemens CEO Peter Löscher zich destijds ontglippen "Die Sonne scheint jetzt auf Siemens".

* Nagekomen 21 dec. 2012 (e-mail aan Polder PV): "Door deze aktie volgde er een regelrechte boycot van de Arabische landen op Siemens zonnecentrales. Daardoor viel er een grote afzetmarkt weg...", aldus een van mijn bronnen. Gesuggereerd wordt dat dit de nekslag voor het perspectief in de afzet van CSP centrales zou kunnen zijn geweest voor Siemens...

Dramatische koerswijziging
Het heeft allemaal niet mogen baten. In het persbericht van 22 oktober 2012 laat Siemens zich in geheel andere bewoordingen uit over wat velen nog steeds "de energie technologie van de toekomst" vinden (die vandaag reeds wordt geïmplementeerd).

N.a.v. het al aangekondigde bedrijfsprogramma "2014" wordt door Siemens een strategische koerswijziging gemaakt en zal het concern al haar zonne-energie activiteiten "discontinueren". Ze zijn momenteel in gesprek met potentiële opkopers van hun solar activiteiten. Sowieso zal de energie sector van de onderneming worden afgeslankt, de gehele Solar en Hydro divisie zal worden ontmanteld.

Siemens verantwoord deze nogal forse koerswijziging met de sterk gewijzigde marktomstandigheden, waarbij vanwege lagere groei en sterke prijsdruk in de zonne-energie markten de "verwachtingen van het bedrijf niet zouden zijn waargemaakt". Opvallend is dat Siemens zelfs over de vaak als veelbelovend beschouwde CSP technologie stelt dat de markt daarvoor is geslonken van een potentiële afzet van 4 GW naar actueel slechts iets meer dan 1 GW (vergelijk dat eens met de 27,7 GWp afzet voor PV in 2011...). Vooral het afscheid op dit gebied van de globale solar business zal beslist in de wereld de nodige wenkbrauwen doen fronsen. Voor mega-projecten als Desertec zal het een gevoelige knauw gaan betekenen.

Volgens Energeia (22 okt. 2012, op 23e in publieke domein geplaatst) zal het lidmaatschap van Siemens van het Desertec Industrial Initiative (aandeelhouders pagina), wat december dit jaar afloopt (3 jaar), niet meer worden verlengd. Wel wordt een "technisch partnership" van het Desertec project nog steeds als haalbaar beschouwd, mede gezien de forse kennis voorsprong van de Siemens holding (en natuurlijk de potentiële financiële belangen, als de CSP technologie weer een betere toekomst tegemoet gaat).

De PV- en CSP activiteiten zullen worden verkocht aan geïnteresseerde bedrijven (wat het eerder genoemde Solel betreft: gedacht wordt aan een "buy-back" van het CSP bedrijf), waarvan ik vooral de verkoop van de omvormer divisie met belangstelling gadesla. Ook zullen buiten de Solar & Hydro divisie lopende activiteiten als producten voor net (systeem) technologie, controle systemen e.d. aangeboden blijven worden. Zo zal het door Siemens ontwikkelde Powerbridge concept voor het bouwen van "virtuele decentrale opwekeenheden" waarschijnlijk wel worden gecontinueerd, vermoedt Polder PV (artikel Siemens, 3 mei 2012).

Continuïteit hernieuwbare energie activiteiten Siemens
De business-units thermische zonne-energie (CSP) en PV zullen hun activiteiten blijven voortzetten totdat die afdelingen kunnen worden verkocht. Siemens blijft uiteraard haar contractuele verplichtingen, post-sale service activiteiten e.d. continueren. In financiële rapportages zullen de resultaten van de twee genoemde business-units apart als "gediscontinueerde operaties" worden opgevoerd, buiten de rapportages van de energie sector van de holding. Overgebleven activiteiten uit de Solar & Hydro divisie (waterkracht en oplossingen voor energie opslag) zullen onder de energie sector blijven ingedeeld.

Siemens blijft actief in hydropower en windenergie omdat ze verwachten dat die sectoren flink zullen blijven groeien (en ze natuurlijk al jaren een groot belang in die sectoren hebben, en een grote praktijk ervaring). Er zouden ruim 7.000 mensen in de windenergie divisie werken en nog eens 2.000 werknemers in de gerelateerde onderhoud / service sector. De order portefeuille voor de windenergie divisie bedraagt een heftige 10 miljard Euro. Het concern heeft een stevige positie in wind off-shore en maakt "goede progressie" in de on-shore sector.

Het bedrijf schat in dat in het jaar 2030 rond de 28 procent van de globale "power mix" afkomstig zal kunnen zijn van hernieuwbare bronnen. Het concern verwacht dat de mondiale energie consumptie zal stijgen van 22.100 Terawattuur nu naar 37.100 TWh in dat jaar. Volgens het bedrijf zouden waterkracht en wind energie de grootste contribuanten van de hernieuwbare mix blijven.

Siemens had binnen haar eigen energie sector in 2011 een omzet van 24,9 miljard Euro, kreeg nieuwe orders ter waarde van 31,8 miljard Euro, en kon het jaar afronden met een winst van 3,9 miljard Euro. Er werken 82.000 mensen binnen de energie sector van Siemens (stand: 1 okt. 2011).

^^^ Nostalgie uit grootmoeders tijd. Foto gemaakt tijdens een van de klusdagen op het dak van de voormalige hogeschool Rijswijk (al een tijd verhuisd naar Delft). Toen de eerste zonnestroom vereniging van Nederland, Sunergy (al lang opgeheven, sinds 1 januari 2010), daar nog lekker experimenteerde met een voor die tijd al verbijsterende grote PV-"centrale" van diverse typen zonnepanelen. Dit historische monokristallijne Siemens exemplaar "met vlekje" (zie ook inzet bovenin met kenmerk producent) kan nu echt het museum in, gezien het hier besproken ramp bericht van de voormalige zonnecellen en module producent. Het zou ook kunnen dat deze knaap inmiddels op het dak van een project in Schiedam is beland, de webmaster en partner van Polder PV hebben ook daar nog meegeholpen met de installatie werkzaamheden. Links voormalig Sunergy voorzitter Henk van Woerden, aan wie Nederland heel veel heeft te danken op het gebied van de vroege promotie van zonnestroom in Nederland.

Van het geloof gevallen
Misschien was het geloof in de zonnestroom revolutie nooit echt diep geworteld bij Siemens. In hun diepgravende laudatio voor de net gestorven Godfather van de PV-revolutie in Duitsland, Hermann Scheer, werd deze immers in Photon geciteerd n.a.v. een bezoek aan de productiefaciliteiten van Siemens in Duitsland (eind vorige eeuw), waar maar een ploegendienst actief was. Het leek er toen al op dat het bedrijf niet "klaar" leek te staan voor de door Scheer geopperde eerste belangrijke push voor de Duitse PV-industrie, het 100.000 Solar Dächer programma. Scheer suggereerde ter plekke aan het management om drie "shifts" in de ploegendienst aan te brengen zodat Siemens mee kon komen met de door hem en anderen gewenste industriële revolutie van zonnestroom (zie artikel PPV van 28 november 2010).

<<< Verkleinde weergave van een advertentie van Siemens in het januari 2012 nummer van Photon. Daar werd nog trots gerept van het "Sehr gut" predikaat die een van hun Sinvert omvormers was toebedeeld door het Photon lab. Maar of de kreet "Sonnige Zeiten für PV-Anlagen" in verband met de huidige status quo bij de Siemens holding ook nog hout zal snijden mag u zich gaan afvragen als u dit artikel heeft gelezen. Het lijkt er op dat Photon een belangrijke advertentie klant gaat kwijtraken... © Siemens / Photon

Nu zal het enorme technologie concern verdere ontwikkelingen in de PV-sector dus nog slechts van de zijlijn gaan aanschouwen, de zon lijkt niet meer over het bedrijf te schijnen. Siemens zal die revolutie dus aan specialistische bedrijven gaan overlaten. Misschien is dat achteraf gezien dan toch een verstandige zet van de vooral in grootschalige, "centralistisch georiënteerde" energietechnologieën gespecialiseerde internationale onderneming...

Persbericht van Siemens (Erlangen, BRD, 22 oktober 2012, definitief afscheid van "solar" voor Siemens?)
Siemens beendet Solargeschäft (Photon, 22 oktober 2012)
Siemens in talks to sell solar business (Reuters, 22 oktober 2012)
Energeia over het nieuws (22 oktober 2012, in publieke domein geplaatst)
Siemens' solar game is over (althans, toen ging het nog "slechts" om het verkopen van de module business aan concurrent Shell Solar, artikel Photon International, februari 2002)

Siemens heizt Schott ein. Markt für solarthermische Kraftwerke verspricht Milliardenumsätze. Hering, G. & Shug, A. (2012). Photon 1/2010: pp. 56-59.

String omvormers van Siemens
Centrale omvormers van Siemens

"All-in one solutions" voor CVD polysilicon reactoren van Siemens

Floriade dak 2,3 MWp PV-project - elektrisch ontwerp van Siemens
518 kWp BIPV project Oceanium Blijdorp - elektrisch ontwerp van Siemens

---

22 oktober 2012. Sinterklaas in aantocht - Zonnestroom centrales als pepernoten... Van Denis Lenardic van de wereldberoemde website PVResources.com met het minstens even beroemde "PV Power Plants" overzicht met de grootste zonnestroom centrales ter wereld, ontving ik een reply op een mail aan hem. Ik had hem van het bestaan van de laatste twee grootste Duitse "single-site" projecten (Neuhardenberg 145 MWp en Groß Dölln / Templin 128 MWp) op de hoogte gesteld. In zijn reply de volgende tale-telling passage. Tale-telling, omdat Lenardic zo'n beetje dé specialist is op het vlak van inventarisatie van grote PV-projecten op ons aardklootje:

"It is almost not possible to track all these projects... I am finishing my PV book ... so I was quite busy in recent months." Denis Lenardic / PVResources (e-mail aan Polder PV)

(achtergrond afbeelding: hier)

Om u een kleine blik in de berstenvolle trommel met flink gekruide pepernoten te gunnen, hier een volstrekt willekeurig, totaal ontoereikend, selectief, niet representatief en onvolledig overzichtje van wat pittige kruidnootjes die de laatste paar dagen (!) langs zijn gekomen in de mailbox van Polder PV:

Project ontwikkelaar / Exploitant	Naam project	Lokatie	Grootte (evt. paneel leverancier)	Status
Marubeni Corporation (Japan)	nog niet bekend	Industriële kust lokatie bij Oita, Oita prefectuur, Kyushu, Japan	81,5 MWp	start bouw november 2012 (oplevering voorzien vanaf maart 2014)
Andes Mainstream	Parque Solar Diego de Almagro	Provincia de Chañaral, Región de Atacama, Peru	162 MWp (multikristallijn, 579.000 modules)	vergunning verleend
EDF Energies Nouvelles /EDF EN Services	Centrale solaire de Massangis	Massangis, Dep. Yonne, Bourgondië, France	56 MWp (First Solar)	gerealiseerd
Eurus Energy Group	Misaki Multi-purpose Multi-functional Park	Misaki, County of Sennan, Prefecture of Osaka	10 MWp (47.000 modules, vermoedelijk kristallijn)	bouwplan rond, aug. 2013
ePD Solar Systems (Spanje) i.s.m. CEEG (China) cf. Photon	nog niet bekend	Segarcea, Dolj, Roemenië	48 MWp	127 ha land lease afgegeven
First Solar (U.S.A.)	Mohammad Bin Rashid Al Maktoum Solar Park 1e fase	Dubai, United Arab Emirates	13 MWp (FS), projectgrootte totaal is 1 GW...	opdracht gegund door DEWA
Andes Mainstream	Parque Solar El Águila	Comuna de Arica, provincia de Arica, Región de Arica y Parinacota, Chili	70 MWp (multikristallijn, 252.000 modules)	lokatie geclaimd door ontwikkelaar
Samsung & New Horizon Photovoltaic (Z. Korea)	Giurgiu & Alexandria	Roemenië	45 + 60 + 11 MWp	gepland resp. in bouw
SunEnergy Europe / Renerco Solar (BRD)	Stralsund-Barth Solar Parc	Barth, Mecklenburg-Vorpommern (W. van Rügen, Oostzee kust), Duitsland	35,1 MWp	op tijd gerealiseerd, net voor 30 sep. '12
Sky Solar Holdings Co., Ltd, Sigdo Koppers & Development Bank of China	Div. parken	María Elena, Regio Antofagasta, noord Chili	gepland 300 MWp, 2 eerste parken elk > 130.000 modules	Photon newsletter & SEIA website
Powerway Renewable Energy Co.,Ltd (China)	onbekend	Thailand (verder niet gespecificeerd)	18 MWp met dunnelaag modules "bekende" fabrikant	opdracht verkregen, waarschijnlijk in bouw
Sky Solar Holdings Co., Ltd.	Photovoltaic power station Xinjiang Sky Solar	Xinjiang provincie (Gobi Desert), China	60 MWp - eerste fase van gepland 800 MWp project	start bouw 1e fase oktober 2012

Enzovoorts, etcetera, en ga zo maar verder.

^^^ Een van vele Smakelijke Solar Pepernoten: artist impression van het geplande 81,5 MWp project bij Oita (Kyushu), Japan. Waarvan de bouw in november 2012 van start zou moeten gaan. Bijna evenveel capaciteit op één lokatie als de dubbele hoeveelheid die in Nederland in heel 2011 zou zijn toegevoegd (volgens CBS cijfers)... Afbeelding © Marubeni Corporation (this web page)

Zoals de heer Lenardic al stelde: het is (zelfs voor specialisten) niet meer bij te houden...

Bron: Photon Newsletter

---

22 oktober 2012. Zonnig koekje van eigen deeg van T-Mobile voor Den Haag. De Residentie heeft, in weerwil van het voortdurende rampbeleid van de nationale politici op het Haagse Binnenhof, al enige tijd een streven naar meer duurzame ontwikkeling binnen de gemeente grenzen. Uiteraard geeft de gemeente daarbij het goede voorbeeld, zoals het laten aanleggen van een horizontaal liggend, intrigerend systeem van 512 vierkante meter op het platte dak van het stadhuis.*

Een van de belangrijkste "trajecten" in het beleid is subsidie (jawel) voor particulieren en bedrijven, o.a. voor het aanbrengen van zonnepanelen. Daarbij is een vrij byzondere insteek dat er door de aanvragers "geboden" kan worden op de subsidie, waarmee de "goedkoopste aanbieders" de grootste kans krijgen op het geld. Zoals de gemeente het verwoordde in de subsidievoorwaarden: "Met deze subsidieregeling wordt ernaar gestreefd met het beschikbare subsidiebudget een zo groot mogelijk rendement te krijgen uit zonnepanelen te plaatsen in de stad. Aanvragen worden daarom ook beoordeeld op de hoogte van de aangevraagde subsidie per Wattpiek". Enigszins vergelijkbaar met de wijze waarop de landelijke SDE regeling is opgetuigd sinds 2011. Voor 2012 kon er tussen 1 maart en 1 mei worden "geboden", uitgevoerd moet er voor 22 december. Dus voor diegenen die dat nog niet hebben gedaan (er zijn volgens de gemeente uiteindelijk voor 200 aanvragen subsidies aan 167 of 168 particulieren en/of bedrijven - verhouding 134/24 -toegekend) wordt dat nog even voortmaken geblazen. Dat is 2 maandjes.

Zonnepanelen op hoog Haags dak
T-Mobile Nederland hoeft zich geen zorgen meer te maken: de aanschaf subsidie is binnen, en de zonnepanelen, die een voorbeeldfunctie zouden moeten vervullen voor de regio en haar medewerkers, zijn op het hoge platte dak boven de zesde verdieping van hun hoofdkantoor tegenover station Holland-Spoor (ter hoogte van het oude voorsorteercentrum van TNT Post, nu "The Globe") geplaatst, en ook op hun datacentrum in Ypenburg (voormalig vliegveld tussen Nootdorp en knooppunt Ypenburg A4/A13). Volgens Energeia zou er zelfs 44% van de investering door Den Haag zijn betaald, de hoogte ervan is niet bekend gemaakt. NB: de maximale vergoeding in de subsidieregeling bedroeg 45% van de aanschafkosten (inclusief installatie), en er moest minimaal een systeem van 600 Wp worden aangeschaft. Het subsidiebedrag voor bedrijven was in 2012 maximaal EUR 275.614, dat voor particulieren max. EUR 200.000 (totaal te vergeven in 2012: EUR 475.614).

^^^ Installatie op het platte dak van het hoofdkantoor van T-Mobile, met geschakeld montage systeem met lage hellingshoek gezien de hoge te verwachten windbelasting op deze hoogte. Ook is een stukje van het minstens 2 verdiepingen hogere flatgebouw aan de zuidwestelijke kant te zien (linksboven), waar in de middaguren het een en ander aan schaduw van valt te verwachten. Op de achtergrond het gebouw van het voormalige voorsorteercentrum van TNT Post, nu The Globe geheten. Foto © Denhaagdirect.nl / Ronnie van der Linden (deze webpagina).

Er is een PV-systeem van 65 kWp verspreid over twee lokaties opgetuigd door de leverancier Alfatech Energy uit Amersfoort, PV-aanbieder numero 358 op mijn immer expanderende lijst. Er zijn in totaal 286 multikristallijne PV-modules (mogelijk zo'n 227 Wp per stuk), van onbekende herkomst aangebracht. Misschien wel panelen van Canadian Solar, het enige type modules waar Alfatech het op hun website over heeft. Als ik de beelden op de YouTube film, andere foto's, en die van Google Maps bekijk, is de installatie op het hoofdkantoor mogelijk geen "optimale" installatie. Daken aan zowel de ZO. als aan de ZW zijde van het platte dak, die er 2-3 verdiepingen bovenuit steken, kunnen in voor- en naseizoen bij lage zonnestanden mogelijk voor (tijdelijke) schaduwproblemen zorgen op deze deelinstallatie.

^^^ Foto van het gebouwencomplex tegenover NS-station Holland Spoor. De installatie op het platte dak van het hoofdkantoor van T-Mobile is hier door mij met een ster aangegeven. Noord is boven, module rijen zijn op zuidoost gericht (nog niet op GM foto's te zien). Let op de daksegmenten linksonder en rechtsonder het betreffende platte dak, die mogelijk beschaduwing op het gemarkeerde daksegment kunnen gaan geven bij lagere zonnestanden (voorjaar/najaar), omdat ze twee tot drie verdiepingen er boven uit lijken uit te steken. Foto © Google Maps (link)

Een installatie van 65 kWp voor bedrijven kan exclusief BTW niet veel meer hebben gekost dan grofweg 80.000 Euro (rekenend met maximaal zo'n EUR 1,25/Wp ex BTW, en inclusief installatie, gezien de prijsstelling bij SolarNRG voor Canadian Solar modules tm. 22 kWp), als er niet al te gekke installatie "toestanden" zijn geweest. In zo'n geval zou er dus maximaal zo'n 36.000 Euro aan subsidie zijn verstrekt, wat zo'n 13% van het "bedrijfsbudget" zou kunnen zijn geweest voor 2012 in Den Haag.

In het filmpje op de site van T-Mobile werd door de voice-over weer eens een lerp van een fout gemaakt met de claim dat er "55.000 kilowatt per jaar besparing" zou worden gerealiseerd door de exploitatie van de zonnepanelen. Dat moest natuurlijk 55.000 kilowattuur zijn ("goed voor het energieverbruik van 15 huishoudens"). Gelukkig stond het op een reclamezuil op de dag van de onthulling wel goed geschreven (zie foto op de site Directdenhaag.nl). Als die voorspelling uit zou komen, zou er met een specifieke opbrengst van "slechts" 846 kWh/kWp.jaar worden gerekend. Dat is ver onder de haalbare "optimale" productie in de kuststrook van Nederland, want die ligt tussen 900 en 1.000 kWh/kWp.jaar (de elf tot twaalf jaar oude modules van Polder PV halen enkele kilometers verder landinwaarts 882 tot 921 kWh/kWp.jaar, met totaal achterhaalde micro-inverters met lage efficiëntie).

Maar dat mag de pret natuurlijk niet drukken. T-Mobile Nederland heeft volgens eigen zeggen als enige telecom aanbieder in Nederland een ISO 14001 milieucertificaat, heeft het bedrijf in samenwerking met Post NL een recyclingprogramma (GSM Retourplan) voor mobiele telefoons (een van de meest acute extra milieuproblemen in de moderne tijd: miljoenen zeer vroegtijdig afgeschreven mobieltjes bomvol kostbare elektronica...), koopt het sinds 2010 100 procent groene energie in (2009 nog 83%, leverancier is Greenchoice), en laat de CO2 footprint van het bedrijf door de Climate Neutral Group doorrekenen, etc. Of dat alles, inclusief de recent aangebrachte zonnepanelen opweegt tegen de stroomconsumptie van de vele benodigde datacenters moet nog blijken.

^^^
Eigentijdse variant op het thema "op zonnestroom gebakken appeltaart".
Deze zal vast ook wel in de smaak gevallen zijn bij de aanwezigen bij de offiiciële
inwijding van de zonnepanelen bij T-Mobile.

Video still van YouTube filmpje op website © T-Mobile Nederland (deze pagina)

Haags koekje van eigen deeg
De zonnepanelen taart (een eigentijdse variant op Polder PV's op zonnestroom gebakken appeltaart) liet zich waarschijnlijk wel smaken, die 17e oktober. Zo kreeg wethouder duurzaamheid Rabin Baldewsingh weer een koekje "van eigen deeg" terug, in ruil voor de mooie subsidie. En kan T-Mobile verder met een nog groener imago dan ze al had. Een beetje flauw, maar ik wil hem u niet onthouden: de mooie taart werd aangesneden en gepresenteerd door T-Mobile's directeur Customer Operations, mevrouw Marieke Snoep...

Wie volgt?

Edit: Correctie mogelijke prijsstelling later opgenomen (nu inclusief vermoedelijke installatiekosten...).

Nieuwsbericht op website T-Mobile (18 oktober 2012)
Ronnie van der Linden over het project (18 oktober 2012, met enkele foto's)
Energeia (19 oktober 2012)
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen bij T-Mobile

Subsidieregeling voor PV bij particulieren en bedrijven gemeente Den Haag (2013 wederom ingepland)
http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/Zonnepanelen-op-dak-stadhuis.htm (22 augustus 2012, horizontaal systeem op dak stadhuis Den Haag, 180 modules, 512 vierkante meter, lijkt oppervlakkig op UniSolar membranen, maar is het niet omdat er duidelijk langwerpige kristallijne cellen zichtbaar zijn).*

*Toevoeging 26 nov. 2012. Inmiddels heb ik ontdekt wat voor spul het betreft op het dak van het Haagse Gemeentehuis: het betreft Powerflex CIGS dunnelaag matten van de producent Global Solar (met productie in U.S.A. en in Duitsland). 180 stuks, totale projectgrootte 25,2 kWp, dus dat geeft een gemiddelde per module van 140 Wp. Echter, de product portfolio van Global Solar, die reikt van 82-300 Wp PV-matten, ontbeert het segment tussen 100 en 165 Wp. Dus klaarblijkelijk is er gebruik gemaakt van grotere en kleinere types van die CIGS matten, als de opgegeven cijfers kloppen. Het in Amsterdam gevestigde bedrijf Energieker heeft het spul aangelegd (link).

---

21 oktober 2012. Agrariërs vet van bil met 2e LTO actie - voorspelbare tender winnaar N.E.S. Al een tijd geleden (november 2011) werd de eerste collectieve inkoopactie van zonnestroom systemen bij de Land- en Tuinbouw Organisatie Nederland (LTO) gestart, onder de paraplu van de leden van LTO Noord. Er was pro forma voor grofweg 5 MWp ingeschreven voor die eerste "Vraagbundeling zonnepanelen" actie. Op de actie site (ook, uiteraard, opgenomen, op de PV-inkoopacties pagina van Polder PV) is inmiddels op 18 oktober de stand van zaken voor de eerste actie aangekondigd, en, belangrijker nog, het in een stroomversnelling komende vervolg.

De eerste actie schijnt inmiddels ruim 1,2 MWp aan fysiek gerealiseerde installaties bij ruim 50 LTO Noord boeren te hebben opgeleverd (vermoedelijke realisatie: 2012). Dus daar moet nog het een en ander aan capaciteit uit gaan komen, als de intekenaars nog lust dazu hebben om hun daken vol met zonnepanelen te gaan leggen met de tot stand gekomen voorwaarden voor de inkoop actie. 150 ondernemingen hadden ingetekend als zijnde potentieel geïnteresseerd in de aanbieding.

Actie LTO II: waarschijnlijk majeure impact op afzet PV in Nederland 2012/2013
De vervolgactie, waarbij ook leden van ZLTO (agrarische sector in Zuid Nederland: Noord Brabant, Zeeland, en Zuid Gelderland), en de LLTB (Limburgse Land- en Tuinbouwbond) mochten meedoen*, heeft inmiddels een gelukkige, doch enigszins voorspelbare winnaar. Het blijkt bij die tweede actie om maar liefst ruim 460 (!) geïnteresseerde bedrijven te gaan met, volgens de tender winnaar een potentieel aan ... 16 MWp aan zonnestroom vermogen. Of dat allemaal ook daadwerkelijk gecontracteerd zal gaan worden moeten we nog gaan zien (ook bij andere inkoop acties is er nogal wat uitval, recent bij de eerste, op particulieren gerichte VEH actie zo'n 16%). Maar het gaat hier voor "Nederlandse" begrippen om een zeer forse opdracht waar slechts enkele bedrijven de kwaliteiten en de capaciteit voor zullen hebben om dat tot een goed einde te gaan brengen. Zelfs als er "maar" 10 MWp van het totaal aan inschrijvingen over zou blijven, is dit voor de Nederlandse markt een "grote" opdracht (NB: wel qua opgesteld vermogen slechts een negende deel van de recent opgeleverde Duitse 145 MWp PV-centrale bij Neuhardenberg).

* Gezamenlijk vertegenwoordigen de drie zuster organisaties bijna 50.000 agrarische ondernemingen.

Het is dus niet verbazingwekkend dat New Energy Systems uit Schimmert, bekend van o.a. de grote 411 kWp PV-installatie op Afvalverwerkingscentrale Treurenburg in Den Bosch (2 grote deelsystemen op daken en een 3 kWp tracker bij de ingang) en talloze andere zonnestroomsystemen, deze majeure opdracht voor "turn-key" PV-projecten bij de LTO organisaties heeft binnen gesleept. Er zijn niet veel andere bedrijven die zo'n groot, in de tijd gelimiteerd project kunnen handelen, en Neer'lands grootste PV- installatie bedrijf, Oskomera, heeft reeds haar handen al vol aan de twee eerste acties van Vereniging Eigen Huis, de actie met NL-Energie, en diverse andere projecten. Bovendien had LTO de nodige strenge voorwaarden naast "een lage prijs", zoals kwaliteit en garanties van de geboden hardware, de nodige getoonde referenties (zie projecten overzicht NES, waar ook de Treurenburg projecten zijn te vinden: ruime ervaring in Nederland en België), niet te vergeten in hectische tijden voor de PV-industrie, financiële stabiliteit van leverancier en fabrikanten**, het nakomen van afspraken etc. Slechts weinig ondernemingen in Nederland kunnen zo'n degelijk "profiel" laten zien aan de actie organisatoren.

Promo foto van LTO genomen tijdens plaatsing van enkele zonnepanelen voor de eerste actie "Vraagbundeling zonnepanelen", bij agrariër Wiebe Keizer (rechts op foto), in Espel (NO Polder). Foto © projectgroep 'Vraagbundeling Zonnepanelen', 2012 (deze webpagina) >>>

Polder PV is erg benieuwd wat er voor volume van het potentieel van 16 MWp aan harde contracten met New Energy Systems zal gaan volgen uit deze tweede, serieuze LTO actie. Aan de interesse hoeft dat verder niet te liggen, die is in Nederland zeer hoog. De grote vraag zal zijn: is er, met alle extra incentives die agrariërs kunnen "scoren", en waarvoor LTO Nederland zonder schaamte promotie maakt (zie pagina "Fiscale maatregelen"), voor betrokken agrariërs een voldoende interessante "business-case" te maken? Uiteindelijk zal, zo hoort Polder PV regelmatig uit die hoek van de samenleving, de "boekhouder" van het betrokken bedrijf het aanbod "maken of breken".

We horen over, pak hem beet, misschien een half jaar, hoeveel boeren- en tuinders bedrijven in het smakelijke aas hebben zullen hebben gebeten.

**Ook voor NES was het faillissement van Scheuten Solar hevig slikken geblazen. Gelukkig konden ze weer ademhalen omdat het Chinese Aiko Solar de productie- en projectontwikkeling boedel heeft overgenomen, waarna het bedrijf weer een doorstart kon gaan maken. Het Optisol® BIPV segment en de pilot technologie voor het dunnelaag Sunrise project zijn door het moederbedrijf Scheuten Groep uit de boedel gered.

Vraagbundeling zonnepanelen over resultaat tweede tender (18 oktober 2012)
Nieuwsbericht New Energy Systems over het resultaat van LTO tender 2 (16 oktober 2012)

---

18 oktober 2012. "Duitse" toestanden: "Grootste" PV-dak van Nederland opgeleverd (incl. enkele nagekomen correcties, 21 okt. 2012).

Daar moet meteen "een maar" bij, want Floriadedak in Vijfhuizen/Hoofddorp is nog steeds "het grootste PV-dak" van Nederland. By far. Maar mensen met creatieve insteek zouden kunnen bepleiten dat het Floriade dak "een BIPV installatie" ("building integrated photovoltaics") is. En nu is er dan een groot "opdak" systeem gerealiseerd in Bleiswijk (gemeente Lansingerland, Zuid-Holland). En het werd aan het grote publiek kenbaar gemaakt op de Dag van de Duurzaamheid, 10 oktober 2012. Al was het al een tijdje klaar.

^^^
Luchtfoto van het Royal Lemkes complex in Bleiswijk met op smalle sheddaken de
aangebrachte PV-modules. Links de A12 en erachter de nieuwe 380 kV hoogspanningsleiding.

Foto © Walraven B.V. (deze webpagina)

Veel van de project details kreeg ik in een telefonisch interview van Marcel Hogenes van installatiebedrijf ETB A. Hogenes B.V. uit Alphen aan de Rijn, waarvoor grote dank! Voor dit bedrijf is deze grote installatie een "enorm leertraject" geweest.

Het betreft een grote "groene stroomverwekker" (woorden RTV Rijnmond) met, volgens Hogenes, 3.873, 16 kg. zware (cf. datasheet) zonnepanelen met een "oppervlakte ter grootte van een klein voetbalveld", 4.944 m², op enkele platte daken van grote loodsen van het sierplanten distributie bedrijf Royal Lemkes Group - wat in 2007 haar 125-jarige bestaan vierde en een distributiecentrum met een totale oppervlakte van ruim 15.000 vierkante meter heeft, en in 2010 koploper in het wereldje was met 86 miljoen verhandelde planten. Het bedrijf van eigenaren Cees van der Meij en Chris Houbolt distribueert o.a. sier/kamerplanten naar tuincentra, bouwmarkten en supermarkten. De "on-Nederlands" grote PV-installatie op het dak van hun distributiecentrum heeft een omvang van 754,425 kWp en bestaat voor het grootste gedeelte uit 195 Wp monokristallijne PV-panelen van de Chinese producent Chinaland Solar Energy. Er zijn grotendeels hoog-efficiënte Tripower omvormers van de beroemde Duitse fabrikant SMA ingezet.

^^^
Start werkzaamheden. Let op divers glooiende dakdelen en de
nieuwe 380 kV hoogspanningsleiding op de achtergrond
(noordelijk van de A12).

Deze en volgende foto's van © SolSolutions cq. Walraven B.V.
(NB: medio juli 2012!), met dank aan Leon Bruinen.

Op jaarbasis zou deze grote nieuwe installatie op het complex van het Logistiek Centrum Bleiswijk aan de zuidrand van de A12 (ingebruikname tweede gedeelte in 2003) 750.000 kWh gaan produceren, "overeenkomend met een stroomverbruik van ongeveer 214 huishoudens". Daarbij zou er volgens de documentatie dus gerekend worden op een specifieke opbrengst van 994 kWh/kWp.jaar. Wat eindelijk eens een niet onwaarschijnlijke, "normale" hoge waarde is voor grote projecten in het zonrijke kustgebied van Nederland.

^^^
Eerste bevestigingen op de zuidelijke helft van de felsendaken. Het gaat hier om
een systeem van Walraven: zogenaamde BIS Ursus Foots.

Het distributie bedrijf Lemkes is al langer met verduurzaming bezig ("ondernemers moeten hun verantwoordelijkheid nemen"), o.a. bij de omvangrijke verlichting van hun lokaties. De directie zou vanaf 2013 elektrisch gaan rijden (hopelijk op zelf gebakken zonnestroom, natuurlijk...). Het bedrijf is aan het onderzoeken of ze "volledig" zelfvoorzienend kan gaan worden. Hoe dat moet geschieden, zeker in een maand als december, wanneer er bij zuid oriëntatie van de zonnepanelen slechts 2% van de jaarlijkse opwek wordt gegenereerd in het op fietsafstand liggende Leiden (grafiek Polder PV), is vooralsnog onduidelijk.

^^^
Eerste gecoate profielen aangebracht op de Ursus Foots.

Het systeem is al een tijdje geleden door het uit Alphen ad Rijn afkomstige installatiebedrijf A. Hogenes B.V. in samenwerking met de afdeling Technical Support van Walraven B.V. (zie verder) aangelegd. De modules zijn afkomstig van de inmiddels aardig bekend geworden leverancier SolSolutions van Leon Bruinen (Pijnacker). Het project is in fasen aangelegd op zo te zien bestaande, smalle sheddaken op grote platte daken (Google en Bing Map foto's). Genoemde sheddaken zijn eigenlijk schuine opstaande daksegmenten van grofweg anderhalve meter hoogte, die aan de noordzijde lichtvensters bevatten. De hellingshoek van het ZZW gerichte vlak is ongeveer 35 graden: ideaal voor toepassing van zonnepanelen.

^^^
Eerste modules van Chinaland Solar uit de meest succesvolle zonnepanelen
productie natie ter wereld: China. Hier is de eerste van in totaal drie in landscape
boven elkaar aan te brengen module rijen aangebracht.

Project details (zie ook overzicht)
Een eerste experiment werd al in 2010 door Hogenes uitgevoerd met 54 stuks 180 Wp modules, om te kijken hoe een grote installatie op deze lokatie kostentechnisch bezien het best aangelegd zou kunnen gaan worden. Aanvankelijk bleek het project niet haalbaar omdat de modules nog te duur waren. Maar met de gigantische prijserosie in 2011-2012 kwam het project voor investeerder Royal Lemkes in zicht, die er trouwens verder geen geld aan hoeft te verdienen, zo proeven we uit het interview op RTV Rijnland. De eerste foto's van dit grote project kreeg ik al midden juli in de mailbox, dus de presentatie op de Dag van de Duurzaamheid was blijkbaar een gelegenheidsfeestje om het geheel wat verlaat een extra feestelijk nationaal tintje te geven.

Het systeem is aangebracht met van speciale coating voorzien bevestigingsmateriaal op de bitumen dakbedekking van de felsendak elementen. Dit is geleverd door het bedrijf Walraven B.V. uit Mijdrecht. Er is bijna 7 kilometer aan montageprofielen aangelegd met in eigen huis ontwikkelde oppervlaktebehandeling. Installatiebedrijf ETB Hogenes moest 10 kilometer solar kabel verwerken. De in Rotterdem in zeecontainers aangevoerde modules werden uiteindelijk in Bleiswijk met speciaal ontworpen karretjes over de enorme daken vervoerd. De installatie is opgeknipt in 37 deelsystemen met elk (bijna) 108 modules die per stuk kunnen worden uitgeschakeld voor onderhoudswerkzaamheden, indien nodig (dan kunnen de andere delen gewoon door blijven draaien). De monokristallijne panelen zijn in drie lagen boven elkaar in landscape op de profielen aangebracht. De daken vertonen lichte glooiingen, zodat op de foto's lichte welvingen in de modulerijen zijn te zien.

^^^
Heftige werkzaamheden op een groot dak. Handen uit de mouwen! Let op de golvende daklijn.
Aan de horizon de hoogspanningsleiding en enkele windturbines in de Kruisweg, bij het naar de
zuidkant van de A12 verplaatste hoogspanningsstation.

Enkele systeem specificaties:

	Plat dak zonnestroom producerende installatie op distributie centrum Royal Lemkes in Bleiswijk.
	Officiële opening: Dag van de Duurzaamheid, 10 oktober 2012, door (o.a.) astronaut André Kuipers.
	754,425 kWp totale projectgrootte, verdeeld over 37 deelsystemen (met 108 panelen) op sheddak opbouwen platte daken (waarvan twee grote).
	Technische ondersteuning en montagesystemen: Walraven B.V. cq. Walraven Technical Support (Mijdrecht); modules/omvormers van SolSolutions (Pijnacker), installatie door ETB Hogenes (Alphen ad Rijn).
	3.873 modules van de wafer, cellen, en PV-module producent Chinaland Solar Energy Co., Ltd. uit Hefei (provincie Anhui), China. Het betreft 3.819 stuks monokristallijne CHN 195-72 M panelen met 72 cellen (744,705 kWp) en 54 stuks 180 Wp mono's van dezelfde fabrikant (eerste testfase, 9,72 kWp). De 195 Wp modules hebben een paneel rendement van 15,3%.
	Module oppervlakte 4.944 m². In drie rijen in landscape boven elkaar aangebracht.
	35x SMA Tripower 17000TL, 1x Tripower 11000TL, en 1 Solarmax 10000 omvormers. Volgens SolSolutions zou op deze lokatie zelfs de eerste SMA Tripower inverter in Nederland zijn geplaatst (al in 2010). Het gros van de omvormers is fors ondergedimensioneerd (voor de Tripower 17000 TL: 21,06 kWp paneelvermogen, ruim 80 procent), wat zowel technisch bezien, als economisch het beste uitkwam gezien de project situatie. De Tripower 20000 TL was nog niet beschikbaar en "paste" niet goed in de project omvang.
	Hellingshoek sheddaken 35 graden. Oriëntatie gebouw en module rijen ZZW.
	Opbouwmateriaal (Walraven): 7 kilometer BIS RapidStrut® montageprofielen (met thermisch verzinkte oppervlaktebehandeling), bijna 5.200 BIS Ursus Foots en ruim 10.000 BIS RapidStrut® zonnepaneel bevestigers voor de modules. Calculaties door de afdeling Technical Support van Walraven.
	10 kilometer kabel verwerkt.
	Dakruimte is optimaal bezet om de elektrische capaciteit van het complex gedeelte van Royal Lemkes ten volle te benutten..
	Aansluitcapaciteit gebouw: 2x 630 Ampère. Een aanzienlijke deel van het verbruik is benodigd voor verlichting, distributie apparatuur, en kantoorfuncties in het grote complex. Binnen het gebouw is de aansluitcapaciteit opgeknipt voor optimale inpassing in de bedrijfsvoering.
	De dakoverspanning is lokaal licht gewelfd vanwege gewenste robuustheid staalconstructie en om regenwater op diverse lokaties op het dak te kunnen laten wegvloeien. Het langste dak segment is ruim 200 meter lang, het breedste zo'n 100 meter breed.
	Verwachte opbrengst zou 80% van de jaarlijkse stroombehoefte van Royal Lemkes moeten afdekken.
	De installatie wordt op afstand gemonitord door Hogenes. Ook de module temperatuur wordt uitgelezen.
	Voor deze lokatie is er in de SDE 2012 lijst op de website van Agentschap NL een beschikking afgegeven op naam van Horti Vastgoed B.V. Het basisbedrag voor deze regeling is 7 cent/kWh voor de eerste ronde, en 9 cent/kWh voor de tweede ronde (SDE tabel op Polder PV). Voor de uit te keren subsidie (15 jaar lang) moet daar nog het jaarlijks vast te stellen "correctiebedrag" vanaf (schatting in voorschotbedrag, per april opvolgende jaar met terugwerkende kracht definitieve vaststelling).

Luister bijgezet
Uiteraard moest dit vrij byzondere project worden "opgeluisterd" met het nodige vertoon, op de Dag van de Duurzaamheid, 10 oktober 2012. Special guest was de nog van zijn ruimtereis herstellende astronaut André Kuipers, die, na het uit de ruimte zien van onze kwetsbare planeet, in de voetsporen van zijn illustere voorganger Wubbo Ockels is getreden. En waar hij gaat of staat duurzaamheid predikt voor een ieder die het horen wil. Kuipers gaf daarbij aan dat als in een kwetsbaar door mensen gemaakt ruimteschip zonne-energie en water recycling "vanzelfsprekende" zaken zijn, dat op het ruimteschip genaamd Aarde natuurlijk ook eigenlijk een normale gang van zaken zou moeten zijn. Voor velen een open deur. Voor veel ondernemers die op deze dag aanwezig waren mogelijk de definitieve eye-opener.

Tussen de aanwezigen zag ik op de RTV Rijnmond video enkele bekende gezichten die je vaker tegenkomt op duurzame energie bijeenkomsten en beurzen.

^^^
"Duitse toestanden" in Nederland. Dakvullende systemen met zonnepanelen rijen zover het
oog reikt. Helaas nog een veel te zeldzaam verschijnsel in ons land.

Kleine foutjes
(1) In de correspondentie over het project stuitte Polder PV wel op enkele kleine storende foutjes. Ten eerste werd door Royal Lemkes directeur Cees van der Meij in de video van RTV Rijnmond geclaimd dat "80% van onze huidige behoefte is 750.000 kilowatt" zou zijn. Dit is een helaas zeer vaak gemaakte fout. Bedoeld werd dat van het jaarlijkse verbruik aan elektriciteit, klaarblijkelijk zo'n 937.500 kilowattuur, er met de stroomproductie van het nieuwe PV-dak tachtig procent van zou kunnen worden opgewekt ("hetzelfde als het verbruik van 214 huishoudens"). "Kilowatt" duidt echter momentaan vermogen aan, en dat is fundamenteel anders. Genoemde installatie van 754 kWp zal op warme zomerse dagen bijvoorbeeld bij een celtemperatuur van, zeg, 50 graden Celsius (25 graden boven STC waarde), en een temperatuur coëfficiënt van minus 0,5%/graad C, nog maar een "effectief vermogen" van zo'n 660 kilowatt [DC capaciteit] kunnen hebben. Het aan het net afgegeven vermogen zal echter zeer waarschijnlijk nog aanzienlijk minder zijn door suboptimale systeemeigenschappen op dat soort momenten. Het is niet verbazingwekkend dat een PV-systeem als dat van Velt en Vecht Waterschap in Sleen (Drenthe) met 265 kWp nominaal vermogen (DC generator) op zomerse warme dagen in augustus 2012 niet boven de 216 kW (AC) vermogen uit kwam (slechts kort aangestipt, zie hun publieke logging site), veel vaker zelfs structureel minder, rond de 200 kW. Dat is 75% AC vermogens-output t.o.v. het opgestelde nominale, geflashte (DC) generator vermogen.

(2) In het MKB Service Desk stuk over het project wordt gesteld dat "het grootste zonnepanelendak van Nederland" hier zou zijn gerealiseerd. Dat is niet waar, Floriade steekt daar met haar 2,3 MWp al vele jaren lang een factor drie bovenuit. Realisatie: 2002. In mijn lijst met grote "single-site" projecten bezet de Royal Lemkes installatie momenteel de vierde positie, tussen de "vrijeveld installaties" Zonnepark de Klepperstee (Ouddorp, Goeree, 844 kWp) en Ecopark Waalwijk (674 kWp, Noord Brabant) in.

Tot slot
In ieder geval heeft "mijn" provincie Zuid-Holland er na het vrijveld systeem op de Klepperstee in Ouddorp, het 518 kWp grote BIPV-dak op het Oceanium in Rotterdam, en het 351 kWp grote dunnelaag amorf Si dak van Deltares in Delft, inmiddels haar "grootste PV kneiter" bij, ook al is 't ie veel kleiner dan het Floriade dak in Noord-Holland. Toch leuk dat dit grote project in onze eigen provincie is gerealiseerd. De polderjongen van Polder PV, die in zijn jeugd heel wat sierplantjes het licht heeft laten zien achter de oppotmachine op het tuindersbedrijf van de familie in Voorschoten, zal bij zijn volgende fietstochtje richting de Rottemeren eens gaan kijken of er vanaf het maaiveld nog iets is te zien van deze voor Nederlandse begrippen "reuzen" installatie op het dak van sierplanten distributeur Royal Lemkes.

Verder een prima project natuurlijk. Er zullen er vast nog wel meer gaan komen, als de kostprijs ontwikkeling cq. de kWh prijzen tenminste daar toe aanleiding zullen gaan geven (hopen maar dat de EU niet net als U.S.A. importheffingen op Chinese modules in het leven gaat roepen...). Als je op Google en BingMaps direct in de buurt van het complex kijkt, is er gigantisch veel potentieel. En voor overbelasting van het net hoeft niemand bang te zijn. De HSL treinen blijven hoog boven het natte veen rond Bleiswijk door de polder heen scheuren, misschien wel straks in de zomer gevoed met een beetje zonneprik overschot uit het Royal Lemkes dak, voordat het hogesnelheidsmonster richting de Solar Tunnel bij Antwerpen scheurt. Er ligt net een - fel bestreden - nieuwe hoogspanningskabel voor de deur van het distributie centrum (aan de overzijde van de A12), die een vervolg westwaarts krijgt in het Randstad Zuidring 380 kilovolt traject. Alhoewel hoogspannings-netbeheerder TenneT wel al lijkt te suggereren dat al dat decentrale gedoe straks geld zou kunnen gaan kosten, gezien hun recentste bericht over hun tarieven...

Reactie lezer: "Zojuist het stuk gelezen, grote klasse!! Waarvoor dank. Ik kan me voorstellen dat uitzoeken, interviewen, info uitpluizen en zo heel veel tijd kost. Maar daar krijgt jouw publiek wel wat voor!"

Video rapportage op RTV Rijnmond (10 oktober 2012)
Uitgebreid bericht op MKB Servicedesk (10 oktober 2012)
Interessante technische info en eigen foto's van Walraven B.V. (10 oktober 2012)

Datasheet 195 Wp monokristallijn Chinaland Solar module

Google Maps lokatie
Bing Maps lokatie (op beide foto's zijn de dunne strepen van de sheddaken zeer goed te zien)

---

16 oktober 2012. Screendump van de week: Solar Fieber op Tweakers.net. De zonnestroom koorts heeft Nederland in haar greep, en het lijkt een epidemie te gaan worden. De ene na de andere beste brave burgermans/vrouws wordt besmet. Een willekeurige screendump van het retehard groeiende subforum "Elektriciteit opwekken met zonnepanelen (PV)" op Tweakers.net. "Pancake" wil ongeveer 4 kWp op zijn nog maagdelijke dak gaan pleuren:

KLIK op plaatje voor uitvergroting
Screendump van PV-subforum Duurzame Energie op Tweakers.net (rode cirkels van de
hand van Polder PV)

---

16 oktober 2012. Duitsland: EEG Umlage naar 5,3 Eurocent/kWh (enkele correcties en aanvullingen later toegevoegd, artikel verplaatst naar nieuwe pagina).

Het was in de Duitse media al veelvuldig aangekondigd: Op 15 oktober 2012 zouden de hoogspanningsnetbeheerders (ÜNB's) aankondigen wat volgens hun berekeningen de zogenaamde EEG Umlage zal gaan worden voor 2013. Dat is de "opslag" die het grootste deel van de Duitse stroom consumenten op hun kWh tarief betalen om de "restkosten" van de uitgekeerde invoedingstarieven voor elektriciteit uit hernieuwbare bronnen op te hoesten. Daarbij horen echter helaas steeds minder grote industriële partijen zodat steeds minder schouders de lasten moeten dragen (politiek gemotiveerd, dodelijk voor de maatschappelijke acceptatie van het EEG). Wel betalen nog steeds het grootste deel van de 1,3 miljoen eigenaren van PV-installaties gewoon mee omdat ze die Umlage (ook) direct betalen vanuit de afname van de standaard netmeter (de invoeding van de complete zonnestroom productie vindt in het grootste deel van de gevallen nog steeds plaats via een aparte netmeter waarmee direct op het laagspanningsnet wordt ingevoed).

Rekenwonders gevraagd
Aan het "vaststellen" van de genoemde EEG Umlage liggen omvangrijke berekeningen ten grondslag, die elk jaar weer complexer worden omdat de dames en heren politici in hun wijsheid hebben besloten dat het EEG van een paar bladzijden in 2000 inmiddels tot een dik pak papier is uitgegroeid. Wat onder anderen wordt veroorzaakt door de talloze ingrijpende wetswijzigingvoorstellen in het voorjaar van 2012, en alle daar weer op ingrijpende wijzigingen vanwege de blokkade door de Bondsraad (overzicht documentatie, zie deze pagina op de website van het verantwoordelijke milieu ministerie). Maar vooral ook omdat er "marktmechanismen" in de EEG wet zijn ingebracht zoals een eigenverbruik optie (in de nieuwe Novelle weer ongedaan gemaakt, het is echter steeds interessanter om de eigen opwek daadwerkelijk momentaan te gaan verbruiken). Ten tweede, een optie waarbij groene elektriciteit zelf vermarkt kan gaan worden met een management premie als bonus (zelfs keuze per maand). En tenslotte groenestroom vermarkting ("Grünstromprivileg") voor energie leveranciers, in combinatie met een vergelijkbare management premie.

Al die nieuwe wegen via welke EEG stroom kan worden gaan afgezet, moeten allemaal "in kaart" worden gebracht, om te zien wat de (waarschijnlijk) cijfermatige gevolgen zullen zijn voor de EEG stroom volumes die worden weg gezet (en zo ja, via welk "kanaal"). En voor welke prijs die hoeveelheden dan wel zullen worden verkocht. U kunt zich wellicht voorstellen dat met name de opties die niet via de standaard, al jaren lang bestaande vaste "Einspeise Vergütungen" route worden verkocht, tot nogal wat kopzorgen bij de ÜNB's zullen leiden. De zeer goed over de nooks and crannies van de Duitse stroommarkt geïnformeerde Photon-directeur Philippe Welter publiceerde in het mei nummer 2012 van het Duitstalige vakblad Photon een uitgebreide analyse over alle mogelijke complicaties van de nieuwe uitvoerings-mogelijkheden van de onder "het EEG" (door de politici in Berlijn) opgetuigde modellen. Waarbinnen maar liefst 12 factoren werden geanalyseerd die de EEG Umlage naar boven zouden kunnen gaan drijven, en drie factoren die de heffing omlaag zouden kunnen brengen. En een factor die mogelijk, met alle plussen en minnen mee rekenend, weinig tot geen invloed zou gaan hebben.

Hoogte Umlage voor 2013 vastgesteld
Afijn, in ieder geval zijn de ÜNB's na alle rekenpartijen tot de conclusie gekomen dat genoemde EEG Umlage in 2013 zal gaan stijgen van de waarde van, momenteel (tm. 31 dec. 2012) 3,592 Eurocent/kWh (zie uitgebreide analyse) naar een bedrag van 5,277 Eurocent/kWh. Een stijging van bijna 47%. Een brisant getal, wat voor de zoveelste maal in Berlijn tot schuimbekkerij, en tot woedende aanvallen op het bestaan van het EEG zal gaan leiden (voornamelijk uit de richting van CDU/CSU en de FDP). Feitelijk: een fenomeen wat al enkele jaren in toenemende mate usance is tussen de Energiesprecher van de belangrijkste Duitse politieke partijen. Er gaan steeds meer stemmen op om het hele EEG te gaan afschaffen, en/of om een quotum model te gaan optuigen voor groene stroom. Dat laatste is een typisch, gemuteerd liberalen (FDP) kindje, wat elders op deze aardkloot tot rampzalig slechte marktgroei cijfers heeft geleid. En wat dan ook alom wordt beschouwd als een zeer slecht stimulerend systeem, wat alleen de zeer grote jongens in de kaart zal spelen. Het in het verderop besproken BEE bericht geciteerde onderzoeksinstituut IZES formuleerde dat zelfs krachtig met: "Eine Fortschreibung der Oligopolstruktur der Stromerzeugung würde damit in Kauf genommen". Een route die bovendien verder weg zal leiden van burger participatie, en die dus de doodsteek zal gaan betekenen voor de decentrale revolutie.

Als die 5,277 Eurocent/kWh daadwerkelijk gehanteerd zal gaan worden voor volgend jaar, zal een huishouden met een jaarverbruik van 3.500 kWh voor de uitvoering van het EEG (nog steeds breed gedragen in Duitsland, omdat men in meerderheid "de energie revolutie" wil) bijna 185 Euro per jaar gaan betalen, per maand is dat ruim vijftien Euro. Een goede zaak om structureel te gaan besparen op het verbruik. Lieden die zelf al op een "redelijk" jaarverbruik van 2.000 kWh zitten, hoeven nog maar 106 Euro per jaar cq. bijna negen Euro per maand te dokken. De prijs van een paar biertjes.

Achterhaald
Enkele jaren geleden (eind 2008, toen Duitsland nog "maar" 23 GW windturbine capaciteit en nog geen 6 GWp nominaal [STC] zonnestroom vermogen had staan) werd mij door een bekende Nederlandse energie specialist gesuggereerd dat de EEG Umlage, met een "hoog aandeel zonnestroom in de mix" zou KUNNEN gaan stijgen naar 3 Eurocent/kWh ... in het jaar 2020. Daar zitten de ÜNB's zeven jaar eerder met hun gedetailleerde prognose dus al 76% overheen.

^^^
Screendump van het document van de ÜNB's waarin de grondslag en de berekening van
de EEG Umlage voor 2013 wordt getoond. Een getal wat menig politicus in Berlijn in
verhoogde staat van "paraatheid" zal gaan brengen...

Hierbij moet vooral ook worden gesteld dat een gigantisch volume "af te nemen elektriciteit" bij grootverbruikers (de zogenaamde "priviligierte Verbraucher") slechts een fooi aan Umlage toebedeeld zal gaan worden. In het document wordt gesproken van een volume van ruim 96 Terawattuur wat aan de "gepriviligeerde" verbruikers wordt toegerekend. Voor maar liefst ruim 65 TWh (68%) hoeft door de zuipschuiten daarvan slechts een zeer beperkte opslag van maar 0,05 Eurocent/kWh betaald te worden, wat slechts 0,95% is van de opslag die de meeste Duitsers zullen moeten gaan betalen voor hun afgenomen kilowattuurtjes. Dat begint ernstig te lijken op de extreme discrepanties tussen de hoogtes van de energiebelasting in Nederland - grafiek - wat echter i.t.t. in Duitsland in het geheel géén "duurzame bestemming" zal krijgen (maar in de anonieme zeepbel van de Rijksbegroting onvermoede richtingen op zal gaan vloeien). Genoemd volume van 65 TWh is trouwens ruim een factor vijf maal de totale als "hernieuwbaar" beschouwde hoeveelheid bruto productie van elektriciteit in Nederland (12,3 TWh in 2011, "niet genormaliseerd", Statline data).

^^^ Tarief ontwikkeling van de opslag die (steeds minder) stroomafnemers in Duitsland betalen over elke van het net afgenomen kilowattuur. Waarmee de hernieuwbare stroom revolutie in Duitsland al sinds het eerste Erneuerbare Energien Gesetz in 2000 gestalte heeft gekregen. Helaas is een toenemende invloed van soms hoogst dubieuze politieke manipulaties een ernstig verstorende factor in het proces. En staat Hermann Scheer's briljant ontworpen EEG wederom aan de vooravond van een periode van dreigende politiek getinte ingrepen, vergezeld van het oorverdovende gebrul van op fossiele brandstoffen lopende motorkettingzagen in de handen van verdwaasde markt fetisjisten...

Grondslag - enkele harde cijfers hernieuwbare elektriciteit Duitsland
In de berekeningen staan als vanouds enkele zeer interessante cijfers vermeld die de verwachtingen van de ÜNB's weerspiegelen. Let daarbij wel op het feit dat het prognoses blijven. De ÜNB's hebben wel vaker flink naast het potje gepiest met hun verwachtingen, het is maar dat u het weet...

Grimmig
De situatie is ondertussen, vooral door de zeer forse ingrepen in het EEG vanuit Berlijn, nogal grimmig geworden in Duitsland. In hetzelfde Photon nummer waarin genoemde analyse van Welter stond over de EEG Umlage, stond direct achter het voorblad een paginagrote advertentie van omvormer fabrikant KACO die er niet om loog. Daarop werden de hoofden van de FDP politici Brüderle (voorzitter) en Rösler (minister economie ministerie) naast dat van Großmann (CEO van de bruinkolen, steenkolen- en atoomenergie gigant RWE, en dus ook scepter zwaaiend over Essent) gepresenteerd als goeie maatjes. Daaromheen stond de tekst: "Alle reden von der Energiewende. Ihr nicht ... Darum: Geht uns aus der Sonne!". Ik zie een Nederlands bedrijf in deze business zich niet zo onverbloemd publiekelijk uitspreken tegen politici (en machtige industriëlen) die het dodelijke zwaard kunnen hanteren jegens de PV-sector als ze daar lust zu zouden krijgen... Het tekent in ieder geval wel de sfeer in Duitsland, waar de door Hermann Scheer lang geleden al voorspelde "energie-Krieg" al lang met geslepen messen wordt gestreden...

Commentaar uit de DE sector
De Bundesverband Erneuerbare Energien e.V. (BEE, de koepelorganisatie van duurzame energie organisaties in Duitsland) is het absoluut niet eens met de wijze waarop allerlei oneigenlijke posten in de EEG berekeningen op met name de Duitse consumenten worden afgewenteld, ten bate van de steeds meer vrijgestelde industrie conglomeraten. In september hadden ze al een grafiek laten zien waaruit bleek dat de - verwachte - stijging van de EEG Umlage slechts in geringe mate aan toename van de "echte" EEG stroom kosten was te wijten (9% verhoging t.o.v. situatie in 2012). Maar vooral aan factoren als het forse conto tekort uit 2012, wat 13% van de totale EEG Umlage voor 2013 zou bedragen (let wel dat BEE de Umlage iets conservatiever schatte als de ÜNB's: 5,21 i.p.v. de uiteindelijke 5,277 Eurocent/kWh - 1,3% minder).

Verder zijn daar natuurlijk de enorme verhoging van het effect van de aan de door Berlijn aan de eigen industrie gegunde privileges (toenemende vrijstellingen van participatie aan de EEG Umlage, een forse verhoging van die vrijstellingen van 34% t.o.v. de situatie in 2012!), een effect van de afname van de beurs stroomprijs (effect geschat op ruim 30% t.o.v. situatie in 2012), een forse toename van de "liberalisering" van het EEG via de instelling van de "marktpremie" (groei t.o.v. 2012 367%, van 0,03 naar 0,14 Eurocent/kWh). En, tenslotte, het effect van de verhoging van de liquiditeits-reserve (0,13 van 5,21 Eurocent/kWh = 2,5%).

^^^ EEG Umlage segmentatie volgens een berekening van BEE-EV eind september 2012 (uiteindelijk werd door de ÜNB's het totaal iets hoger ingeschat, nl. 5,277 Eurocent/kWh). Duidelijk is te zien dat de "Reine Förderkosten", het enige segment waar "het" om zou moeten draaien (groene segment onderaan), de omslag die nodig is om de verschilkosten met de verkoop op de stroommarkt te betalen, minder dan de helft van de totale Umlage zijn gaan uitmaken (43%). In 2012 was dat nog 58%... Afbeelding © uit BEE artikel 27 september 2012

Effecten Umlage stijging beoordeeld
Al deze factoren bij elkaar hebben er toe geleid dat BEE de stijging van de Umlage voor 2013 als "onnodig groot" heeft bestempeld op 15 oktober. De stijging is vooral veroorzaakt door allerlei extra posten die voorheen beslist niet in (de huidige ordegrootte van) de Umlage waren vertegenwoordigd. Daarnaast is het nog steeds de praktijk dat, terwijl in Duitsland de stroomprijzen op de beurs zwaar onder druk zijn komen te staan door de sterk toegenomen "brandstof-kosten-loze" hernieuwbare opties wind- en zonnestroom, de resulterende kostenvoordelen voor de (op de stroombeurs elektriciteit inkopende) energieleveranciers nog steeds nauwelijks tot in het geheel niet worden doorgegeven aan de eindverbruikers. Er wordt dus nog steeds (sterker nog, in toenemende mate) "marge genomen" door die leveranciers. De gemiddelde spotmarkt prijzen op de beurs lagen in 2012 in de eerste 3 kwartalen rond de 4,3 Eurocent/kWh, terwijl die een jaar eerder nog op een niveau van zo'n 5,1 Eurocent/kWh hebben gelegen, momenteel 16% lager dus. Dat is geheel en al te wijten aan het succes van de uitbouw van voornamelijk wind- en zonnestroom capaciteit waardoor dure gascentrales en ook kolencentrales steeds vaker en steeds langer, puur op economische gronden vanuit "markt" mechanismen van het net worden "geduwd" (merit-order effect). BEE heeft berekend dat, als de dalende beursprijzen voor stroom daadwerkelijk zouden worden doorberekend aan de eindverbruikers, deze zelfs 2 Eurocent/kWh goedkoper uit zouden kunnen zijn. En dan komt de genoemde, "gewraakte" 5,277 Eurocent/kWh wel in een heel ander, veel positiever (doch waarschijnlijk voor sommigen "niet politiek wenselijk") daglicht te staan, als dat zou gebeuren...

Ergo: de marktverhoudingen worden in Duitsland nog steeds kunstmatig gemanipuleerd (what's new under the sun...), en waar er "wrijvingen" optreden, krijgen de hernieuwbare stroomproducenten volslagen onterecht de "schuld" van het ontstaan van de (vermeende) problemen.

Het zuur van het azijn
Vooral retezuur is de conclusie dat, terwijl huishoudens geconfronteerd zijn geworden met prijsstijgingen van 20% sinds 2008, de stroomprijs voor de industriële ondernemingen zelfs met 3 procent is gedaald. Dat is onverteerbaar, als men de intentie van het EEG in beschouwing neemt. Want de bedoeling daarvan was, Hermann Scheer's gedachten vertolkend, dat iedereen mee zou gaan betalen aan de (zonne)stroom revolutie, het mee profiterende bedrijfsleven incluis. Steeds meer worden echter de weerloze consumenten met de "lasten" opgezadeld. En de stroom zuipende bedrijven profiteren er massaal van, zeker als ze ook nog eens overdag spotgoedkope stroom van de beurs kunnen inkopen om stroom vretende apparatuur urenlang op te laten draaien. Het wordt dus werk aan de winkel voor Angela Merkel: als ze haar eigen bevolking niet tegen zich in het harnas wil jagen, gaat ze die onrechtvaardige situatie met gezwinde spoed rechtzetten. En zorgt ze er voor dat niet het gevreesde, slecht functionerende, en molochs bevoordelende "quotum model" van de liberalen verkozen gaat worden als "alternatief voor het EEG". Want dat gaat het van kwaad tot erger, en zal de "energie revolutie" in Duitsland in de kiem worden gesmoord.

Reacties:

http://www.eeg-kwk.net/de/EEG-Umlage.htm (alle documenten die ten grondslag liggen aan de berekeningen van de waarschijnlijke marktontwikkeling van onder het EEG vallende elektriciteitsproductie uit hernieuwbare bronnen, en de gevolgen voor de hoogte van de heffing op de kilowattuur prijs die - helaas - een afnemend aantal ondernemingen en alle Duitse burgers moeten betalen)

BEE artikel "EEG Umlage stijgt onnodig" (15 oktober 2012)

Welter, P. (2012). EEG-Umlage als neuer Strompreis. Ein Blick in Vergangenheit, Gegenwart und Zukunft eines oft missverstandenen Instruments. - Photon 5/2012: pp. 18-24.

---

<<< recenter

actueel 100-91 90-81 80-71 70-61 60-51 50-41>>> highlights

ouder >>>