Deutschland noch über alles...

... doch es ändert sich etwas. PV Marktanalyse 2006

© PHOTON 2007

Introductie
Bespreking PHOTON artikel
Elektriciteitsproductie uit zonnestroom
Bayern über Deutschland
Nordrhein-Westfalen rising
Prestaties per Bundesland
Grafiek groeipercentages per Bundesland per jaar
Relatief geplaatste hoeveelheid PV-vermogen
Conclusie
Geactualiseerde vergelijking BRD <-> NL 2006 (Grafieken)
Links

BRD PV-marktanalyses
2012 2011 2010-II 2010-I 2009 2008 2007 def. 2007 cf. BSW 2006 2005

Introductie

Eerder deze maand (december 2007) werden de resultaten bekend van het inmiddels in de branche veelbesproken jaarlijkse onderzoek van het Duitstalige vaktijdschrift PHOTON naar het werkelijk geplaatste netgekoppelde zonnestroomvermogen in het eigen land, en wel over het geanalyseerde en afgesloten jaar 2006. In een vorige bespreking op Polder PV, het destijds berekende geplaatste PV-vermogen in Duitsland in 2005, was al klip en klaar geworden dat Duitsland de mondiale markt "draagt", door een in dat jaar berekend bijgeplaatst vermogen in alleen al de rijke deelstaat Beieren (419 MWp) die dat van het totale geaccumuleerde vermogen in Japan en de U.S.A. (390 MWp) overtrof. PHOTON heeft als unieke insteek in het vaststellen van het werkelijk geplaatste vermogen namelijk de keiharde data waar de honderden netbeheerders in dat land over beschikken. Die data zijn om twee reden inmiddels zelfs door de BMU (het "Duitse VROM") als enig werkelijk betrouwbare indicator (i.t.t. de data die door de brancheorganisatie BSW worden gehanteerd) geaccepteerd om twee redenen:

(a) als een particulier of bedrijf aanspraak wil maken op de zeer lucratieve feed-in tarieven die middels het Erneuerbare Energien Gesetz (EEG) snoeihard in de Wet zijn afgespijkerd, dient de eigenaar van de installatie zich sowieso aan te melden bij zijn netbeheerder, met alle daartoe relevante systeemdata zoals het opgestelde nominale vermogen (kilowattpiek, kWp), lokatie, gegevens en goedkeuringsverklaring van de installateur, wie eigenaar is/wordt van de geïnstalleerde of te installeren "einspeise meter" (de separate productiemeter die in Duitsland i.t.t. in het oerdomme Nederland in eigendom kan zijn van de PV-systeem eigenaar (!!!), mits die meter officieel geijkt is en eens in de zoveel tijd wordt gecontroleerd door een onafhankelijk ijkbureau...);

(b) de netbeheerder moet de wettelijk vastgespijkerde feed-in tarieven voor de op het net ingevoede hoeveelheid zonnestroom uitbetalen aan de eigenaar van de PV-installatie op basis van de jaarlijks aan hem door de zonnestroom (of andere duurzame elektriciteit) producent geleverde productiedata. M.a.w.: zowel de netbeheerder als de PV-eigenaar hebben maximaal belang bij een grundliche en tot op de cijfers achter de komma correcte administratie van alle relevante data!

Deze combinatie van degelijk geadministreerde basisgegevens maakt dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat een netgekoppeld PV-systeem in Duitsland niet als zodanig "bekend" staat bij de lokale netbeheerder, en dat uit de databases van de verzamelde netbeheerders (dat zijn er in Duitsland inmiddels maar liefst 875...) kristalhelder wordt hoeveel momentaan PV-vermogen exact aan het net is aangesloten (en hoeveel dat opgestelde nominale vermogen dan uiteindelijk in de keiharde praktijk daadwerkelijk heeft opgeleverd). Geen eigenaar zal het bijvoorbeeld in zijn/haar hoofd halen om het bestaande (aangemelde en geregistreerde) systeem uit te breiden zonder aanspraak te doen op de (nieuwe) feed-in tarieven voor dat deelsysteem. Anders krijgt hij/zij helemaal niets voor de invoeding, zover zal zelfs de meest idealistisch ingestelde Duitser het echt niet laten komen... Ergo: de databases van de netbeheerders en de daarop gebaseerde spreadsheet van PHOTON zullen hoogstwaarschijnlijk zeer goed up to date zijn en gehouden worden. Ook betekent het dat met deze door PHOTON met veel moeite bij elkaar geharkte gegevens dus op uiterst betrouwbare wijze de keihard in de praktijk gerealiseerde Duitse PV-markt op de voet gevolgd kan worden. Met, zoals reeds in het vorige, maar zeker ook in de huidige marktanalyse, tale-telling cijfers op basis waarvan ook de politiek haar conclusies kan of zou moeten trekken...

Een korte eerste analyse van de nieuwste PHOTON cijfers vindt u onder het nieuwsbericht van 10 december 2007 op de Polder PV website, een eerste reactie van de PV-lobby organisatie SFV daarop vindt u onder het bericht van 11 december 2007. Op de huidige pagina wordt het in het december magazine van PHOTON geplaatste artikel "Eine rote Null" ("Een rode nul") verder uitgediept.

Eine rote Null

Duitsland is in de afgelopen jaren zeer hard gegroeid op het vlak van zonnestroom. In 2002 werden nog zo'n 106 MWp nieuwe PV-installaties bijgeplaatst, in 2005 was dat al een factor 8 maal zo hoog. Echter, in 2006 is de nieuwbouw niet meer toegenomen, i.t.t. een eerdere prognose van begin dit jaar door PHOTON, die het toen nog over een mogelijk nieuw geplaatste capaciteit van 1,15 GWp had voor 2006.

Voor 2006 wordt nu door PHOTON op een (nog steeds mondiaal bezien gigantische) bijgeplaatste hoeveelheid zon-PV van 830 MWp, 35 MWp minder nieuwe installaties als in 2005 (4% minder) en dus feitelijk te karakteriseren als "marktstagnatie" (weliswaar op een uniek en zeer hoog mondiaal niveau). Door de bijgeplaatste hoeveelheid nieuw zon-PV vermogen kwam het totaal op een - reusachtige - 2.774 MWp. En blijft Duitsland - ondanks de groei stagnatie - op enorme afstand mondiaal koploper (zowel voor 2006, als, zoals het er nu naar uitziet, voor 2007).

De aanvankelijke inschatting van PHOTON aan het begin van het jaar (1.150 MWp nieuw vermogen) was gebaseerd op het totaal aantal in Duitsland verkochte omvormers (met bijbehorende capaciteit, die enigzins een betrouwbare indicatie van het nominale vermogen van het bijbehorende gekochte PV-systeem geeft). Dit is echter een zeer onnauwkeurige maatstaf (gebleken) omdat een deel van die omvormers verkocht werd aan het buitenland, en dus een veel te hoge inschatting voor "de Duitse markt" opleverde. Hieruit wordt wel indirect duidelijk dat de Duitse inverter producenten goed verdienen aan deze lucratieve export business.

Zoals in de inleiding genoemd komen de nieuwe - betrouwbare - cijfers van de netbeheerders zelf. De paar (kleinere) netbeheerders die geen cijfers konden of wilden geven, maken slechts een klein deel van de markt uit. Omdat de data van de hoogspanningsnet beheerders op internet zijn terug te vinden, en de doorberekening van de feed-in tarieven op basis van capaciteiten van de "onderliggende" netbeheerders plaatsvinden, kan PHOTON met hoge mate van betrouwbaarheid de resultaten voor die kleine restgroep berekenen en alsnog tot een redelijk betrouwbare eindschatting komen.

Elektriciteitsproductie
Van de 875 netbeheerders zijn de data van 854 exact bekend, 97,6% van het aantal netbeheerders dus, een zeer hoge respons (probeer dat maar eens in Nederland gedaan te krijgen, ook al hebben we maar een paar netbeheerders...). Ook werd de totale hoeveelheid geproduceerde zonnestroom bepaald (keihard vastgelegd door de vereiste registratie en opgaves bij de netbeheerders), inmiddels voor Duitsland in 2006 al opgelopen tot de enorme hoeveelheid van 2.214 GWh (2,214 TWh, dat is al ruim de helft tot 60% van de jaarproductie van kerncentrale Borssele...). Ter vergelijking: de hoeveelheid daadwerkelijk in de snoeiharde praktijk van alledag gerealiseerde zonnestroom productie in Nederland is een groot mysterie, omdat er totaal niet, nauwelijks, of slechts projectmatig "gemeten" wordt (afgezien van enkele diehards van particulieren als Polder PV, die exact weten wat ze produceren). Die voor een volwaardig duurzaam energiebeleid essentiële gegevens worden in Nederland nergens centraal ingezameld dan wel vastgesteld. De in de CBS cijfers opgenomen "output" (lees: kilowatturen productie) is een puur theoretische rekenexcercitie op basis van de opgevraagde "verkochte" nominale capaciteit aan zonnestroom modules (met een uitermate fragenswürdige en in feite totaal achterhaalde "gemiddelde" normopbrenst van 700 kWh/kWp als rekenvariabele) die totaal geen realiteitswaarde heeft en meer in de categorie "uit de duim zuigen" dan wel "een slag er naar slaan" ondergebracht zou dienen te worden...

De brancheorganisatie van de netbeheerders in Duitsland kwam in haar eigen berekeningen tot 2.220,3 GWh, een minimale afwijking van slechts 0,31% van de door PHOTON bepaalde opbrengst. In totaal heeft Duitsland daarmee al in 2006, slechts 6 jaar na de introductie van het wereldvermaarde EEG in het jaar 2000, 0,42% (in Beieren al opgelopen tot 1,39%...) van haar eigen stroomverbruik uit zonnestroom gerealiseerd, een ongekende prestatie gezien de nog "prille" markt.

De data van Photon berusten op keihard in de cijfers van de netbeheerders "aangetoonde" 829,91 MWp, terwijl ze op basis van de "missende" getallen van de paar kleine netbeheerders die geen cijfermateriaal gaven in totaal op een geëxtrapoleerde hoeveelheid van 830,56 MWp nieuwe PV-systemen komen. 13 netbeheerders konden zowel voor 2005 als voor 2006 geen cijfers geven, de PV-nieuwbouw in deze netgebieden is dan ook niet meegenomen in de huidige PHOTON analyse (dus: een lichte onderschatting van de werkelijk gerealiseerde totale nieuwbouw).

Bayern "absoluut" on top, maar Baden-Württemberg "relatief"
Beieren is als gewoonlijk in absolute zin marktleidend "Bundesland" binnen Duitsland. In 2006 ging alweer 266,15 MWp aan het net, een extra jaarcapaciteit die bijna het zesvoudige van de totale Nederlandse hoeveelheid zonnestroomsystemen omvat. Na correcties van een grote netbeheerder in deze zuidelijkste Duitse deelstaat (die de lopende statistiek van PHOTON van aanvankelijk 858 naar 865 MWp bijgeplaatst vermogen voor Duitsland in 2005 bracht), is gebleken dat de bijbouw in 2005 nog zo'n 376 MWp was (29% minder groei; aanvankelijk in de lopende spreadsheet van PHOTON voor de correctie geschat op 416 MWp in 2005). Hiermee werd desondanks alleen in dit bondsland al in 2006 de "Gieg" overschreden tot een totaal geplaatst PV-vermogen van een ongelofelijke 1,12 GWp (ongeveer een factor 23 maal het geaccumuleerde vermogen in Nederland...). Met die 1,12 GWp werd reeds een verbijsterende 1,39% van de in Beieren verbruikte hoeveelheid elektriciteit uit zonnestroom verkregen. Geen slechte prestatie voor een vrijwel uit het niets ontstane "kleinschalig modulair opgezette" duurzame energie optie sinds het EEG het succes inluidde vanaf het jaar 2000...

Het in het westen aan Bayern grenzende Bundesland Baden-Württemberg (met als hartland het Zwarte Woud, en de bekende zonnestroom hoofdstad Freiburg) bleef op de tweede plaats met 182 MWp nieuw bijgeplaatst PV-vermogen in 2006, waarmee het totaal werd bereikt van een respectabele 590 MWp (ruim een factor 12x het in NL totaal geaccumuleerde vermogen) en wat een mooie 0,65% van de in dat Bundesland verbruikte hoeveelheid elektriciteit opleverde. Ter vergelijking: het CBS rept in haar laatste overzicht van een aandeel van zonnestroom in de Nederlandse stroommix van slechts 3 promille, en dat is dan ook nog een theoretische en niet in de harde praktijk aangetoonde productie (op basis van dit soort fantasierijke "statistieken" wordt tegenwoordig "beleid" gemaakt in ons land...).

Nordrhein-Westfalen rising
Verrassend was de sterke toename in het bepaald niet als "zonnig" bekend staande, tussen Enschede en Vaals dik aan Nederland grenzende, het volledige Ruhrgebiet omvattende Bundesland Nordrhein-Westfalen waarin maar liefst 118 MWp nieuw PV-vermogen aan het net werd gekoppeld, het totaal op 341 MWp (ruim 7x het totale NL vermogen) en in dit energievretende Bundesland toch al het aandeel zonnestroom in de consumptie op 0,17% brengend. De "stadstaten" Berlijn, Hamburg en Bremen sluiten de rijen met elk "slechts" 1 MWp bijgeplaatst vermogen in 2006. Toch bepaald geen kattenpis, als we bedenken dat volgens het recente IEA-PVPS rapport in heel Nederland in dat jaar slechts 1,24 MWp netgekoppeld vermogen is bijgeplaatst.

Prestaties per Bundesland

(status: eind 2006, spreadsheet PHOTON november 2007; uitsluitend aangetoond netgekoppeld installaties, 97,6% respons netbeheerders)

^^^
Tabel met de meest relevante data voor netgekoppelde PV-installaties in de Duitse Bundesländer in 2006 en Duitsland totaal. Data bijna allemaal afkomstig uit de twee figuren in het artikel "Eine rote Null" in Photon, dec. 2007.
Totale gegevens Duitsland en Nederland berekend m.b.v. oppervlakte en bevolkingsdichtheid data van Population Reference Bureau. Data NL zonnestroom van IEA-PVPS 2006 marktrapport (aangeleverd door SenterNovem). Nederland presteert diep triest t.o.v. Duitsland op de meeste punten. Alleen als de geplaatste hoeveelheid zonnestroom vermogen (NB: ongeveer 40% in het absurde jaar 2003 geplaatst...) gerelateerd wordt aan de oppervlakte of per inwoner (laatste regel van de tabel, hierin is het procentuele aandeel van NL t.o.v. de Duitse cijfers getoond), stelt Nederland nog marginaal iets voor. Maar dat is allemaal "leven van het verleden", en werkelijke doorbraken in de al jaren compleet stilstaande/volledig ingestorte eigen "markt" zijn zelfs met de aangekondigde SDE regeling niet te verwachten. In de basisgegevens geven blauw de laagste, en rood de hoogste cijfers weer.

^^^
PV Market growth per federal state ("Bundesland") in Germany, as shown in percentage growth of nominal capacity (MWp) of net-coupled PV-systems compared to the previous year. Last (dashed) column per year reveals the total percentage growth for the whole country.

Marktgroei Bundesländer BRD per jaar (%) t.o.v. het voorafgaande jaar. In de achterste donker oranje
gearceerde kolom per jaar het totaal van alle Länder bij elkaar (BRD totaal). Let op de enorme groeipieken voor
met name Bayern en B-W in 2001 (uiteraard het directe gevolg van de implementatie van de superieure EEG wetgeving in het jaar 2000), en die voor het relatief kleine Saarland in 2004 t.o.v. 2003 (in mindere mate voor Sachsen e.a. Länder). Topjaren waren 2001 en 2004 (in het laastgenoemde jaar vond de novellierung van het
EEG plaats, wat vooral de installatie van grote zgn. Freiflächen Anlagen heeft bevorderd), andere jaren zijn
onregelmatiger van "groeikarakter". De groei is in 2006 (t.o.v. 2005) relatief gelijkmatig gestabiliseerd rond
de 50% voor diverse Bundesländer. Nog steeds een formidabel resultaat. Gegevens van PHOTON worden
regelmatig bijgewerkt, er kan dus tussen twee datasets een lichte variatie zitten.
Originele data © Spreadsheet November 2007 by PHOTON.

Relatief geplaatste hoeveelheid PV-systemen per oppervlakte eenheid
Een heel ander beeld krijgen we als we de oppervlakte van het bekeken Bundesland of de stadstaat gaan relateren aan het bijgeplaatste vermogen in dat gebied. Dan doen de stadstaten het juist zeer goed tot niet slecht, met 7,6 kWp/km² voor het rijke en mondaine Berlijn, wat een stuk beter is dan de 7,1 kWp/km² in Hessen en de 6,6 kWp/km² in Rheinland-Pfalz. De regenrijkere steden Hamburg (5,9 kWp/km²) en Bremen (5,4 kWp/km²) doen het uiteraard minder goed, alleen de (nog) arme voormalig Oost-Duitse bondslanden doen het met 0,7 kWp/km² (Brandenburg) tot 2,8 kWp/km² (deelstaat Sachsen, waarin de zonnestroom industrie een enorme vlucht genomen heeft rond de pionier Q-Cells in Thalheim bij Leipzig) over het geheel genomen nog steeds het minst goed. Wat natuurlijk met de grote verschillen in welvaart tussen West- en Oost Duitsland te maken heeft.

Maar ook dat is in vergelijking met Nederland als geheel (41.526 km², totaal in 2006 volgens IEA-PVPS 46,992 MWp netgekoppelde PV-installaties), met een ratio van 1,1 kWp/km², gemiddeld genomen nog steeds "riant" te noemen als we heel Duitsland daar tegenover zetten. Oppervlakte 357.021 km², totaal geplaatst vermogen in 2006 2.774 MWp, gemiddeld over het hele land: 7,77 kWp/km². Voor de drie best scorende (rijke) Bundesländer Bayern, Baden-Württemberg en Nordrhein-Westfalen gelden voor 2006 de hoge relatieve waarden van respectievelijk 16,0, 16,5, en 10,0 kWp/km², waarbij het bondsland met zonnestroom hoofdstad Freiburg (B-W) dus voorop ligt t.o.v. de grootste concurrent Bayern...

Conclusie
Ondanks de verder dus bepaald mooie (droom?) cijfers voor Duitsland, wordt impliciet wel een tale-telling boodschap uitgesproken, nog explicieter gesteld in de titel van het artikel: "Een rode nul". De jarenlange explosieve groei lijkt namelijk voor het eerst in een stabilisatie omgeslagen te zijn van die groei (zelfs een kleine afname). Er zijn heel wat mensen uit de branche die zich hierover de nodige kopzorgen maken, hetgeen verergerd wordt door omineuze plannen van de regering (in de vorm van het BMU, de Duitse VROM, die hiervoor het beleid maakt, i.t.t. de fatale Nederlandse "politieke gewoonte" om dat soort werk in de dubieuze handen van het Ministerie voor Economische Zaken te leggen). Met een versnelde degressie van de invoedingstarieven vrezen velen in de branche voor "zware tijden" voor de eigen zonnestroom markt, terwijl anderen (PHOTON incluis) juist zo'n extra "prikkel" als essentieel beschouwen om de kostenreductie in de PV-business (verder) te gaan forceren en daarmee Duitsland als koploper verder vooruit te gaan helpen. De meningen over de beste strategie in deze uitermate gloeiend hete materie liggen bij onze oosterburen hemelsbreed van elkaar verwijderd. De tijd zal het leren wat voor effecten de nog niet definitief vastgestelde "prikkels" op de grootste PV-markt ter wereld zullen gaan hebben, en hoe de groei in 2007 in Duitsland zal blijken te zijn geweest en, vooral, hoe die zich verder zal gaan ontwikkelen...

Geactualiseerde vergelijking Duitsland <-> Nederland cijfers 2006

Op basis van de nu ons ter beschikking staande zo nauwkeurig mogelijke gegevens, en uitgaande van de nu al keihard bewezen (dus nog niet "geëxtrapoleerde") installatiegegevens voor Duitsland in 2006, en de recent gepubliceerde CBS data voor Nederland, kunnen de volgende grafieken gemaakt worden. De relatieve data zijn ontleend aan de basisgegevens van het Population Reference Bureau, met oppervlaktes van 357.021 km² voor Duitsland, 41.526 km² voor Nederland, en inwoner aantallen van 82,5 miljoen voor Duitsland, en 16,3 voor Nederland.

^^^ ROLL-OVER IMAGE: Mouse pointer away from image shows situation as clear from data available in Nov./Dec. 2007; moving the mouse pointer over image shows situation in Feb./Mar. 2007 with older data for Germany ("BRD") and over-optimistic prediction (dashed column) of 2006 market based on inverter sales data [the predicted 1.150 MWp "newly installed" has been added in this graph to the accumulated capacity of 2005]. Graph gives the actual (proven) accumulation of grid-connected PV-systems in Germany (BRD, yellow-orange) and the Netherlands (NL, light green). Data obtained from actualized November 2007 spreadsheet of PHOTON, and CBS data published in the same month on their Dutch website. Graph by P.J. Segaar/Polder PV, Leiden (NL). Note the tale-telling decrease in growth in the German market for 2006 and the highly frustrating completely stagnant market in the Netherlands since all market incentives for PV were thrown overboard by the short-sighted Dutch government, end of 2003.

De figuur hierboven toont een ROLL-OVER IMAGE van de data voor Duitsland en Nederland. Als de muiswijzer naast het plaatje wordt gehouden, ziet u de situatie zoals die geldt voor november/december 2007. Wordt de muiswijzer over/boven het plaatje bewogen, ziet u de situatie zoals verkregen uit de oudere data van februari/maart 2007 voor Duitsland, waarbij de extrapolatie voor 2006 werd gebaseerd op over-optimistische schattingen m.b.v. verkoopcijfers van inverters voor zonnestroom systemen in Duitsland in 2006 (de voorspelde 1.150 MWp "nieuw geïnstalleerde" capaciteit voor 2006 is in deze grafiek opgeteld op de geaccumuleerde capaciteit voor 2005].

De nov./dec. 2007 figuur toont de actuele, bewezen accumulatie van netgekoppelde PV-systemen in Duitsland (BRD, geel-oranje) en de CBS data (1) voor Nederland (NL, lichtgroen). Data verkregen van de geactualiseerde in november 2007 door PHOTON gepubliceerde spreadsheet, en CBS data voor Nederland die in dezelfde maand zijn gepubliceerd op hun website. Grafiek samengesteld door P.J. Segaar/Polder PV, Leiden (NL).

Let op de tale-telling vermindering van de enorme groei van de Duitse markt in 2006 en de zwaar-frusterende totaal stagnerende markt in Nederland sinds alle marktprikkels voor zonnestroom eind 2003 door de doofstomme en bekrompen regering overboord werden gekieperd.

^^^ Relatieve vergelijking Duitsland (BRD) en Nederland door het in 2006 gerapporteerde (minimale) netgekoppelde PV-vermogen te relateren aan de bevolkingsdichtheid. Getoonde resultaat: Wp/inwoner. Het verschil tussen Duitsland en Nederland is ondanks de veel hogere Nederlandse bevolkingsdichtheid en potentie (rijkdom) reeds opgelopen tot een factor 11,6. Data ontleend aan PHOTON, CBS, en PBR	^^^ Relatieve vergelijking Duitsland (BRD) en Nederland door het in 2006 gerapporteerde (minimale) netgekoppelde PV-vermogen te relateren aan de landoppervlakte. Getoonde resultaat: kWp/km². Het verschil tussen Duitsland en Nederland is ondanks de in potentie grote hoeveelheid geschikt dakoppervlak in Nederland reeds opgelopen tot een factor 7,1. Data ontleend aan PHOTON, CBS, en PBR

1 De CBS data voor Nederland zijn niet gebaseerd op gegevens van de netbeheerders, omdat die vrijwel niets weten over het aantal noch de capaciteit van de netgekoppelde systemen op hun netten...

Links

http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/industrie-energie/publicaties/publicaties/archief/2007/2007-c88-pub.htm (CBS statistieken duurzame energie Nederland 2006)
http://www.iea-pvps.org/products/rep_ar06.htm (IEA-PVPS rapport 2006 met PV statistieken Europa)
http://www.photon.de/photon/photon-aktion_install-leistung.htm (samenvatting nieuwe cijfers Photon/Duitsland)
http://www.photon.de/presse/mitteilungen/Hintergrund_Netzbetreiberstatistik_2006.pdf (artikel "Eine rote Null")
http://www.photon.de/download/PV-Statistik_Tabelle_Netzbetreiber_2007-11-14.xls (recentste basisbestand netbeheerdersdata van november 2007 [actuele data tot en met 2006], verzameld door Photon)
http://www.prb.org/ (website van Population Reference Bureau met landen statistieken)

Webpagina gepubliceerd dd. 29 december 2007